1) Grundsätzlich zum Problemfeld "Römisches Recht und Benedictus Levita" vgl. François Louis Ganshof, Le droit romain dans la collection de Benoît le Lévite (Ius Romanum Medii Aevi I, 2, b cc β0, 1969), der S. 27 ff. eine tabellarische Übersicht über alle römischrechtlichen Kapitel Benedicts gibt.



2) Max Conrat (Cohn), "La Somma delle Novelle De ordine ecclesiastico", in: Bulletino dell'Istituto di Diritto Romano 11 (1898) S. 7–22 sowie "Der Novellenauszug De ordine ecclesiastico, eine Quelle des Benedikt Levita", in: Neues Archiv 24 (1899) S. 341–348 . Unlängst ist die Summa auch im Rahmen der Dissertation von Wolfgang Kaiser, Die Epitome Iuliani – Beiträge zum römischen Recht im frühen Mittelalter und zum byzantinischen Rechtsunterricht (erscheint demnächst als Sonderheft zur Reihe Ius commune) S. 461–492 behandelt worden.



3) Iuliani Epitome Latina Novellarum Iustiniani, ed. Gustav Haenel (1873).



4) So Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 22 .



5) Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 12–14 und NA 24 (1899) S. 344–346 . Conrat begründet auch ausführlich, warum der umgekehrte Fall, eine Abhängigkeit der Summa von Benedictus Levita, auszuschließen und die Annahme einer gemeinsamen Quelle, auf die beide Texte unabhängig voneinander zurückgreifen, als unwahrscheinlich einzustufen ist (BIDR 11 [1898] S. 19–21 und NA 24 [1899] S. 346 f. ). Zu den auf der Summa beruhenden Kapiteln Benedicts vgl. Emil Seckel, "Studien zu Benedictus Levita. VI", in: NA 31 (1906) S. 59–139, hier S. 125–128 sowie "Studien zu Benedictus Levita. VII. (Studie VII, Teil I)", in: NA 34 (1909) S. 319–381, hier S. 356–358. 360. 364–368 . Ganshof, Le droit romain S. 10, zu inhaltlichen Aspekten S. 11 f.



6) Jean Devisse, Hincmar et la loi (Université de Dakar, Faculté des lettres et sciences humaines, Publ. de la section d'histoire 5, 1962) S. 63 hält einen Reimser Ursprung der Handschrift für möglich.



7) Beschreibung des Codex: Valentin Rose, Die lateinischen Meerman-Handschriften des Sir Thomas Phillipps in der königlichen Bibliothek zu Berlin (1892) S. 352; Kaiser S. 461–464. Vgl. auch Elias A. Lowe, CLA VIII, 1959, Nr. 1059 (S. 12; mit Abbildung von fol. 51).



8) Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 8.



9) Dass Benedict nicht die Epitome selbst benutzt hat, begründet Conrat, in: NA 24 (1899) S. 347 f.



10) Der in Ben. Lev. 2, 124 am Beginn eingefügte magister stellt vielleicht Benedicts Versuch dar, einen möglicherweise korrupten, auf jeden Fall aber verwirrenden Text zu verbessern.



11) Dies ergibt sich aus einigen Stellen, an denen die Summa in der von Benedict rezipierten Form näher an der Epitome Iuliani steht als in der Fassung des Codex Phillippicus 1735; einige Beispiele nennt Kaiser S. 465 Anm. 27.



12) Vgl. Seckel, in: NA 34 (1909) S. 364 , auf die Gleichstellung des Priesters mit dem Bischof hebt auch Ganshof, Le droit romain S. 19 ab.



13) Einige Bemerkungen zur Tendenz Benedicts macht Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 21 f.



14) Vgl. Seckel, in: NA 34 (1909) S. 368 .



15) Vgl. Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 21 f. Einzelheiten bieten Seckel (dessen Ausführungen allerdings ein veralteter Text der Kapitularien zugrunde liegt), in: NA 31 (1906) S. 125–128 und NA 34 (1909) S. 356–358. 360. 364–368 , sowie die Apparate der vorliegenden Edition. Zur (unpassenden) Übernahme von spezifisch römischen und im fränkischen Reich nicht anwendbaren Termini und Sanktionen, aber auch zum Ersatz derselben durch "frankisierte" Bestimmungen vgl. Ganshof, Le droit romain S. 16 ff.



16) Dies scheint ganz generell und nicht nur für die römischrechtlichen Texte zu gelten. Zu letzteren vgl. die schon von Ganshof, Le droit romain S. 16 beigesteuerte Beobachtung: "on a même observé que les compilateurs ayant recueilli des textes pour les Additiones III & IV, les avaient généralement moins adaptés que ceux qui avaient traité les mêmes dans les libelli".



17) Vgl. Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 15–17 und NA 24 (1899) S. 342 .



18) Um dem Benutzer dieser Edition eine eigene Einschätzung von der Art der Verarbeitung zu ermöglichen, die der Verfasser der Summa seiner Quelle angedeihen lässt, sind den Summa-Kapiteln in den Fußnoten die relevanten Partien der jeweils zugrundeliegenden Kapitel der Epitome Iuliani beigegeben. Die Kursivierung der einander entsprechenden Formulierungen und Worte soll dabei nur als grobe Lesehilfe dienen, die eine eingehendere Textanalyse nicht ersetzen kann.



19) Vgl. Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 17 f. ; seine Liste der Hinzufügungen des Summators auf S. 17 Anm. 2 ist durch die Worte famis penuria (Summa c. 24) zu ergänzen.



20) So Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 17 mit Anm. 3 .



21) Es handelte sich um eine dem Codex Berlin Staatsbibl. lat. fol. 269 verwandte Handschrift, wie Kaiser S. 466–468 zeigt.



1) Die Rubriken weichen im allgemeinen stark von denen der jeweils zugrundeliegenden Kapitel der Epitome Iuliani ab.



2) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 24 S. 29 f. (DE EPISCOPIS ET CLERICIS: [...] Debet enim prius disceptari de vita episcopi, utrum bona sit, an reprehensibilis, et utrum bonis testimoniis muniatur, an non. Sed et si officialis vel curialis condicionis sit, prohibetur episcopus fieri, nisi forte a tenera aetate in monasterio fuit eoque modo liberatus est praedictis condicionibus: ita tamen, ut quartam partem substantiae suae curiae praestet secundum legis observantiam. Sed neque laico statim ad episcopatum adscendere licet, neque clericatus honorem simulatum habuisse sufficit. [...] Esse autem oportet eum, qui episcopus fit, vel monachum vel clericum, ita tamen, ut non minus sex mensibus appareat eum in clericatu fuisse. Legere autem debet et sanctos canones eo tempore, quo consecratur. Consulat autem eum is, qui consecrat, si possit facere atque custodire omnia, quae divini praecipiunt canones, et si quidem denegaverit, se posse custodire, non consecretur. Sin autem pollicitus fuerit se observaturum, quantum homini possibile est, sanctorum canonum praecepta, tunc is, qui consecrat, eum admonere atque praedicere ei debet, quod si non observaverit canones sanctos, et deo alienus erit, et religiosis episcopis non connumerabitur. Nam canones patrum vim legum habere oportet. Sin autem aliquis pecuniam dederit, eodemque modo creatus episcopus fuerit, non solum ipse, sed etiam qui consecravit eum, inter episcopos non erit, sed pecuniae vel res datae consecrationis causa sacrosanctae ecclesiae addicantur, sive episcopus sit, sive clericus est, qui dedit. Is autem qui accepit, non solum res amittat, sed etiam gradum atque honorem clericatus. Similiter autem et si laicus sit, qui pecuniam vel res accepit, et ipsas amittat, et aliud tantum, quantum accepit, poenae nomine sanctae ecclesiae praestare compelletur. Sed et si magistratum gerat, in magistratu esse desinat, et exsilio irrevocabili condemnabitur. Sin autem aliquis presbyter vel diaconus constitutus pecunia data ad episcopatus apicem pervenerit, non solum episcopus esse desinat, sed etiam priorem gradum presbyteri vel diaconi amittat. Consecratio autem episcopi fiat ante omnem populum christianitatis, ut sit facultas unicuique, si velit, contradicere. Et si quidem ante consecrationem facta fuerit contradictio, non prius consecretur episcopus, nisi disceptatio de contradictione facta sit, et undique appareat innoxius is, qui ad episcopatum vocatur. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



3) Eine Betonung der Rolle der cives (die in der Epit. Iul. an dieser Stelle nicht erwähnt werden) findet sich auch im nächsten Kapitel.



4) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 428 S. 147 (DE EPISCOPORUM CONSECRATIONE: Sancimus igitur, quando opus fuerit, episcopum creari, clericos et primates civitatis eius, cuius episcopus desideratur fieri, in tribus personis decreta facere propositis sanctis evangeliis periculo animae suae, dicentes in ipsis decretis, quod neque propter aliquam praestationem, neque propter promissionem, vel amicitiam, vel aliam qualemcumque causam, sed scientes eos rectae et catholicae fidei, et honestae vitae esse, et litteras scire, eos elegerunt, [...] et hoc autem decretis oportet imponi, quod non minus quam triginta quinque aetatis annos agere electam a se personam cognoscunt, ut ex tribus personis, pro quibus talia decreta fuerunt, melior crearetur electione et periculo creatoris. [...] Damus autem licentiam illis, qui decreta faciunt, si quem laicum citra curialem et taxeotam dignum praedictae electionis esse putaverint, talem hominem una cum aliis duobus clericis vel monachis eligere, sic tamen, ut laicus, qui hoc modo ad episcopatum electus est, non statim episcopus creetur, sed primum clericis non minus tribus mensibus connumeretur, et ita sanctos canones et sacrum sanctae ecclesiae ministerium edoctus episcopus creetur; qui enim alios docere debet, ab aliis post consecrationem doceri non debet. Quod si in aliquibus locis non inveniantur tres personae ad talem electionem idoneae, liceat decretum facientibus, et in duabus et in una persona decretum facere, ut tamen omnia antefata habeat testimonia. Sin autem hi, qui debent episcopum eligere, talia decreta intra sex menses non fecerint, tunc periculo animae suae ille, cui competit consecrare episcopum, consecret, omnibus aliis, quae diximus, observandis. Si quis autem praeter memoratam observationem episcopus creatus sit, iubemus eum modis omnibus ab episcopatu repelli, sed et illum, qui contra haec praecepta ausus fuerit episcopum consecrare, separari per unum annum sacro ministerio, et totam eius substantiam, si qualicumque tempore vel modo in ipsius dominium pervenerit, propter delictum, quod fecit, dominio ecclesiae, cuius episcopus est, vindicari); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



5) Eine Betonung der Rolle der cives (die in der Epit. Iul. an dieser Stelle nicht erwähnt werden) findet sich auch im vorhergehenden Kapitel.



6) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 432 S. 149 (DE SERVIS ET ADSCRIPTICIIS, ET TAXEOTIS, ET CURIALIBUS AD EPISCOPATUM VENIENTIBUS: Consecratio episcopi liberum faciat eum tam servili quam adscripticia condicione; taxeotas enim vel curiales, qui contra praedictam distinctionem ad episcopatus apicem prosiluerunt, officio iterum et curiae restitui sancimus, ne ex tali condicione sacerdotio iniuria fiat; illos autem, qui ante nostram praesentem legem ex curiali condicione inventi fuerint episcopi creati, tali quidem condicione liberos esse, legitimam autem portionem de rebus suis curiae et publico praestent, sic tamen, ut nullam deminutionem patiantur ecclesiastica iura in rebus, quas post episcopatum adquisitas ecclesiae eorum competere disposuimus); zur Verarbeitung Ganshof, Le droit romain S. 19 und oben S.  00 und 00.



7) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 429 f. S. 147 f. (DE ACCUSATORIBUS EPISCOPORUM [115, 429]: Si quis autem eius, qui ad episcopatus consecrationem electus est, accusator exstiterit in causa, quae per leges vel per canones possit inhibere consecrationem eius, prius de accusatione episcopus, qui consecraturus erit, disceptationem faciat, vel praesente accusatore et implente suam accusationem, vel non implente, sed per tres menses differente. [...] Enimvero si innocens appareat, non impediatur; sed accusator, qui vel non probavit id, de quo accusavit, vel si destituit litem, expellatur provincia, in qua domicilium habet. Si quis autem ante cognitionem accusatum consecraverit, consecratus quidem sacerdotio expellatur; qui autem consecrare eum praecipitatus est, superius expositis poenis subiiciatur, id est, ut per unum annum ministerio sacro abstineat, et ut res ipsius ecclesiae addicantur, cuius episcopus est. - UT NULLA PECUNIA DATA EPISCOPI CONSECRENTUR [115, 430]: [...] Quod autem pro ea causa datum est, ecclesiae illi vindicetur, cuius voluit sacerdotium emere. [...] Non solum autem ea, quae data sunt, vindicari praecipimus, sed et omnem cautionem super hoc quocumque modo expositam, et pignorum obligationem, et omnem aliam qualemcumque actionem cessare sancimus, ut ille, qui promissionem accepit, non solum cautionem reddere, sed et aliud tantum, quantum cautio continet, conveniatur ecclesiae dare); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



8) Die Bestimmung excommunicetur ist entweder aus Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 24 S. 29 f. übernommen (so Conrat, in: BIDR 11 [1898] S. 15 Anm. 1 und NA 24 [1899] S. 343 ) oder vom Autor der Summa hinzugefügt.



9) Ab hier nach Epit. Iul. 115, 430.



10) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 25 S. 30 (IDEM: [...] Litigare enim episcopi non per semet ipsos, sed per suos clericos debent, sive apocrisiarios, sive oeconomos, et supplicare principi debent, et impetrabunt ea, quae desiderant fieri); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



11) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 435 f. S. 150 (DE EPISCOPIS IN IUDICIUM TESTIMONII CAUSA VOCATIS [115, 435]: Nullus episcopus cogatur ad iudicium venire dicendi testimonii causa, sed iudex apud episcopum mittat ministros suos, ut propositis sanctis evangeliis, quod scit episcopus, dicat secundum hoc, quod sacerdotibus honestum est. - DE EPISCOPIS IN IUDICIUM NON VOCANDIS [115, 436]: Nullus episcopus neque pro civili, neque pro criminali causa apud quemvis iudicem, sive civilem, sive militarem producatur vel exhibeatur, nisi imperialis iussio praecesserit. Magistratus enim, qui hoc iubere ausus fuerit, amissione cinguli et viginti librarum auri condemnatione plectetur, ut istae XX librae ecclesiae addicantur, cuius episcopus produci vel exhiberi iussus est. Litis autem exsecutor post cinguli amissionem tormentis subiiciatur, et in exsilium mittatur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



12) Ab hier nach Epit. Iul. 115, 436.



13) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 465 S. 156 (DE EPISCOPIS APUD IUDICEM VOCATIS: Quicumque episcopus apud quemvis iudicem accusatus fuerit, omnino nullam neque fideiussionem, neque promissionem pro litigio facere compellatur, sic tamen, ut operam daret intentiones et causas actoris dissolvere); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



14) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 478 S. 159 (SI QUIS INTER CELEBRANDA DIVINA MYSTERIA MINISTRIS DEI INIURIAM FECERIT: Si quis divinis mysteriis vel aliis sanctis ministeriis celebrandis in sanctam intraverit ecclesiam, et episcopo vel clericis vel aliis ministris ecclesiae iniuriam fecerit, iubemus eum tormentis subiectum in exsilium mitti. Sed et si ipsa sancta oratoria vel divina mysteria conturbaverit, vel celebrari prohibuerit, capitali supplicio puniatur: hoc eodem observando et in litaniis, in quibus episcopi vel clerici inveniuntur, ut si quidem contumeliam tantum fecerit, tormentis et exsilio tradatur; sin autem litanias conturbaverit, capitale periculum subsistat, eaque defendere volumus non solum civiles, sed etiam militares iudices); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



15) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 442 S. 151 (DE EPISCOPIS SUA MANU CAEDENTIBUS: Non liceat episcopo manibus suis aliquem caedere; hoc enim alienum a sacerdote est); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



16) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 522 S. 168 (DE TESTAMENTO EPISCOPI VEL ADMINISTRATORIS VENERABILIS LOCI: Quaecumque probatus fuerit episcopus ante honorem episcopatus habuisse, ea omnia utpote sua propria constituta licentiam habeat ad quos voluerit ultima voluntate transmittere. Hoc amplius etiam post episcopatum iure cognationis usque ad quartum gradum quidquid ad eum pervenerit, transmittere poterit, ad quos ipse voluerit. Ceterae autem res alio modo ab eo adquisitae dominio ecclesiae sint [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



17) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 523 S. 168 (DE SUCCESSIONE AB INTESTATO VENIENTE EPISCOPI VEL CLERICI VEL CUIUSCUMQUE ALTERIUS RELIGIOSAE PERSONAE: Si episcopus vel clericus vel cuiuscumque gradus ecclesiastici minister sine testamento et sine cognatione decesserit, hereditas eius non ad fiscum, sed prius ad ecclesiam devolvatur; et si diaconissa fuerit, simili modo); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



18) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 443 S. 152 (SI EPISCOPUS EXPULSUS AB SUA ECCLESIA INGREDI CIVITATEM, DE QUA REPULSUS EST, AUSUS FUERIT: Si episcopus expulsus ausus fuerit ingredi civitatem, de qua repulsus est, vel exire de loco, in quo degere iussus est, iubemus eum in monasterio in alia provincia constituto tradi [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



19) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 441 S. 151 (DE HIS, QUI SINE CAUSA EXCOMMUNICANT: Nemo episcopus, nemo presbyter excommunicet aliquem, antequam causa probetur, propter quam ecclesiastici canones hoc fieri iubent. Si quis autem adversus ea excommunicaverit aliquem, ille quidem, qui excommunicatus est, maioris sacerdotis auctoritate ad gratiam sanctae communionis redeat; is autem, qui non legitime excommunicavit, in tantum abstineat a sacra communione tempus, quantum maiori sacerdoti visum fuerit, ut quod iniuste fecit, ipse iuste patiatur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



20) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 30 S. 31 (IDEM DE CLERICIS: Sive lector, sive subdiaconus, sive diaconus, sive presbyter clericatus honorem contempserit, et in aliam vitam transierit, duorum alterum, vel curiali condicioni cum suis facultatibus subiiciatur, vel [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00, auf die nicht auf die fränkischen Verhältnisse passende Sanktion weist Ganshof, Le droit romain S. 16 mit Anm. 73 hin.



21) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 31 S. 31 (IDEM DE NUMERO CLERICORUM: Nullus episcopus multitudinem clericorum faciat passim, debet enim secundum reditum ecclesiarum ita etiam clericorum numerus moderari. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



22) Die Worte ritum vel sind vermutlich aus einer über der Zeile oder am Rand notierten Alternative in den Text gerutscht. Benedictus Levita, der nicht den Codex Phillippicus 1735 benutzte, hat an dieser Stelle meritum vel reditum (Ben. Lev. 2, 127; Add. 3, 37).



23) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 27 S. 30 (DE CLERICIS: Nemo clericus fiat, nisi is qui et bonum testimonium habet, et litteratus est. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



24) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 51, 192 S. 77 f. (SI CLERICI ECCLESIAS SUAS DERELIQUERINT: Si clerici ab ecclesiis suis destiterint, alios clericos in locum eorum subrogari oportet, ut scilicet annonas et dona ecclesiastica, quae illis destitoribus praestabantur, accipiant, et si postea destitores redierint, nihil eis praestetur, quia annonae eorum et dona aliis clericis pro ipsis subrogatis praestitae sunt. Omnibus enim modis subrogatis clericis annonas eorum praestari decet, nam neque destitoribus aliquid ab ecclesia dandum est, neque ad lucrum oeconomorum vel aliorum, qui administrant, cedere. [...]); zur Verarbeitung Ganshof, Le droit romain S. 18 mit Anm. 76 und oben S.  00.



25) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 434 S. 149 f. (DE CLERICIS, UT EXCEPTORES VEL EXACTORES PUBLICARUM TRIBUTIONUM, AUT CONDUCTORES VECTIGALIUM VEL ALIENARUM POSSESSIONUM, VEL CURATORES DOMUS VEL PROCURATORES LITIS, VEL FIDEIUSSORES IN TALIBUS CAUSIS NON FIANT: Clericus neque exceptor neque exactor publicarum sit tributionum, neque conductor vectigalium, vel alienarum possessionum, vel curator domus, vel procurator litis, vel fideiussor in talibus causis [...]. Si quis autem contra praedicta aliquid fecerit, si quidem episcopus sit, omnes eius res, ex quacumque causa vel persona sive ante episcopatum sive postea ad eum pervenerint, ecclesiae eius vindicari sancimus. Sin autem oeconomi vel alii clerici sint, qui hoc admiserunt, poenam eos pecuniariam, quam episcopus eorum aestimaverit, exigi ecclesiae vindicandam, cum et hi, qui locationem vectigalium vel cuiuscumque possessionis vel publicarum tributionum exceptionem vel exactionem vel curationem domus eis committentes, vel fideiussores eos pro memoratis causis capientes, nullam contra ecclesiam, vel monasterium, vel res eius, vel administratores, vel adversus illas personas, quibus crediderint, vel contra substantias vel fideiussores eorum habeant actionem. Illi autem, qui publicarum tributionum vel vectigalium exceptionem, vel locationem, vel exactionem memoratis personis crediderint, vel fideiussores eos acceperint, quidquid publico damni contigerit, hoc de sua substantia restituere compellantur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



26) Ungefähr auf dieser Höhe steht am Rande der Hs. ein vereinzeltes q, wie es sich auch an anderen Stellen findet - vermutlich handelt es sich um eine Art "Nota"-Zeichen. Falls es sich auch in der von Benedictus Levita benutzten Handschrift befunden hat, könnte es von diesem vielleicht als Signal dafür gedeutet worden sein, dass an diesem Punkt eigentlich ein neues Kapitel beginnen sollte; jedenfalls verteilt Benedict den Text der Summa in der Additio 3 seiner falschen Kapitularien auf die Kapitel 46 (bis fiat) und 47. Ein anderes Mal freilich zitiert er dasselbe Summa-Kapitel ungeteilt (Ben. Lev. 2, 124).



27) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 459 S. 155 (DE TESTIMONIIS CLERICORUM: Presbyteri et diaconi si in causa pecuniaria falsum testimonium dixerint, non tormentis subiiciantur, sed per tres annos separentur a divino ministerio, et monasteriis tradantur; pro criminalibus autem causis si falsum testimonium dixerint, clericatus honore nudati legitimis poenis subiiciantur. Ceteri autem in alio ordine ecclesiastico relati si falsum testimonium in quacumque re, sive pecuniaria, sive criminali dixisse convincantur, ordine ecclesiastico reiecti legitimis coërcitionibus subiiciantur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



28) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 433 S. 149 (DE PRESBYTERIS ET DIACONIS ET SUBDIACONIS IURE COGNATIONIS AD TUTELAM VEL CURAM VOCATIS: Presbyter, diaconus, subdiaconus iure cognationis ad tutelam vel curationem vocatus munus administrationis in hoc casu tantum suscipere concedatur; si tamen intra quatuor menses numerandos ab eo, quo vocatus est, per competentem iudicem in scriptis manifestaverit, quod huiusmodi munus sua sponte recepit. Si quis eorum hoc fecerit, nullum ex hoc circa aliam tutelam vel curationem praeiudicium patiatur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



29) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 439 S. 151 (DE EPISCOPIS ET ALIIS RELIGIOSIS VIRIS TABLIZANTIBUS: Neque episcopus, neque presbyter, neque diaconus, neque subdiaconus, neque lector, neque alius cuiuscumque religiosi consortii vel habitus constitutus tablizare audeat, vel socius ludentium fieri, vel spectator, vel in quocumque spectaculo spectandi causa venire. Ac si quis contra haec fecerit, per tres annos omni sacro ministerio prohibeatur, et in monasterium mittatur. Sin autem dignam poenitentiam erroris sui in citeriore tempore ostenderit, statim revocetur, et dignus sacerdotio reddatur, vel ministerio suo [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



30) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 7, 32 S. 32 (DE REBUS AD VENERABILIA LOCA PERTINENTIBUS NON ALIENANDIS: Nulla sub Romana ditione constituta ecclesia, vel xenodochium, vel ptochotrophium, vel nosocomium, vel orphanotrophium, vel gerontocomium, vel brephotrophium, vel monasterium tam monachorum, quam sanctimonialium, archimandritam habens vel archimandritissam, licentiam habeat alienare rem immobilem, sive domum, sive agrum, sive hortum, sive rusticum mancipium, vel panes civiles, neque creditoribus speciali hypothecae titulo obligare. Alienationis autem verbum continet venditionem, donationem, permutationem, et emphyteuseos perpetuum contractum. Sed omnes omnino sacerdotes huiusmodi alienatione abstineant [...]. Tabellionem autem, qui talia interdicta instrumenta conscripserit, perpetuo exsilio tradi oportet. Magistratus autem, qui eadem instrumenta admiserunt, et officiales, qui operam dederunt, ut monumentis intimentur donationes, vel ceterae alienationes actis intervenientibus confirmentur, non solum magistratu, sed etiam dignitate et facultatibus suis cadant. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



31) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 111, 417 S. 144 (QUIBUS POENIS SUBIICIUNTUR, QUI PRAESENTEM CONSTITUTIONEM VIOLAVERINT: Si contra ea, quae diximus in praesenti lege, contractus fiat in rebus mobilibus et immobilibus ad religiosam pertinentibus domum, iubemus, reddi quidem eidem religioso loco rem, in qua tale aliquid secutum est, cum medii temporis fructibus, maneat autem apud eundem religiosum locum et pretium, et si quid remunerationis vel permutationis gratia vel alterius cuiuscumque causae nomine ei praestitum est. Quod si emphyteusis facta sit contra ea, quae disposuimus, res quidem religioso loco reddatur, pactionem autem emphyteuticam praestet emphyteuticarius secundum tenorem instrumentorum, quae in huiusmodi contractu composita fuerint. Quod si donata fuerit res ad religiosum locum pertinens, reddatur ei cum medii temporis fructibus, et aliud tantum, quantum eadem res digna est. [...] Tabelliones autem, qui contra praesentem legem instrumenta componere ausi fuerint, perpetuo exsilio condemnentur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



32) Si ... prestacio: Diese Worte gehen wohl auf eine Klausel zur einleitenden Bestimmung von Epit. Iul. 111, 417 zurück und müssten somit eigentlich an den ersten Satz von Summa 23 angeschlossen sein. Der hier stattdessen gebotene Zusammenhang mit der Bestimmung über die Emphyteusis ergibt keinen Sinn. Möglicherweise hat der Verfasser der Summa seine Quelle an diesem Punkt nicht verstanden.



33) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 7, 38 f. S. 35 (QUIBUS POENIS SUBIICITUR, QUI INLICITUM EMPHYTEUSEOS CONTRACTUM IURIS VENERABILIS LOCI COMPONIT [7, 38]: [...] Tabelliones autem, si contra legem emphyteuseos instrumenta receperint, irrevocabili puniantur exsilio, ut numquam redeant, nec si divina sanctio promulgata fuerit. Nam nec magistratus audaci spiritu talia instrumenta vel dictare, vel facta admittere, et monumentis publicis inserere, vel confirmare debent. Nam si aliquid tale deliquerint, non solum honore, sed etiam dignitate et patrimonio cadant. - QUOMODO PUNITUR, QUI SACRA VASA VEL DONA ALIENAT, VEL PIGNERAT, VEL CONFLAT, ET DE PANIBUS CIVILIBUS [7, 39]: Eisdem poenis coërceri oportet etiam illos, qui sancta vasa sive sacra dona contra legem vel pigneraverint, vel distraxerint, vel conflaverint, vel quocumque modo alienaverint, excepta videlicet captivorum redemptione, eandemque observantiam iubet constitutio tenere et in alienatione panum civilium); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



34) Bis zu diesem Punkt nach Epit. Iul. 7, 39, ab hier nach 7, 38.



35) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 7, 37 S. 34 (QUANDO LICET HYPOTHECAE TITULO RES VENERABILIUM LOCORUM OBLIGARE: Si qua necessaria causa et inexcusabilis immineat, ut mutuam pecuniam accipiat venerabilis locus, liceat oeconomis etiam res immobiles obligare pignoris iure, ita tamen ut corporaliter creditoribus non tradantur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



36) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 7, 34 S. 32 f. (QUO MODO EMPHYTEUSIS RERUM AD SANCTOS LOCOS PERTINENTIUM CONTRAHITUR: Emphyteuseos contractum sub hac observatione sanctus constituat locus, ut vivo quidem eo, qui contrahit, maneat omni modo emphyteusis, mortuo autem eo ad heredes eius transmittatur, si forte filii sint, sive masculi sive feminae, aut si nepotes sint sive neptes, aut si uxor sit vel maritus, si specialiter mariti vel uxoris nomen expressum fuerit. Alioquin ad aliam personam emphyteuseos contractus non transeat, sed usque ad vitam contrahentium extendatur, nisi filios filiasve, nepotes neptesve habeant. Procedere autem emphyteusis debet prius requisitione cum omni veritate atque subtilitate habita in reditu eo, qui ad id tempus fuerat, in quo ad sacrosanctam ecclesiam res pervenisset, eiusque reditus sexta portio remittatur ei, qui emphyteusin contrahit. Sin autem deminutus fuerit ex aliquo casu reditus praedii, duorum alterum fiat, [...]. Sciant autem hi, qui emphyteusin contraxerint, quod placito reditu ab eis per biennium non dato, licentia libera praestatur sanctorum locorum administratoribus et praedia abstrahere, et nihil emponematum nomine praestare. Emponemata autem dicimus ea, quae labore contrahentis in agro meliorata sunt. Sin autem deteriorem agrum fecerit, cogatur de suo sumptus dare, et restituere pristinam praedii faciem, et in hoc subiici debet non solum ipse, sed etiam heredes eius, vel successores, vel bonorum possessores, et bona eius, ita tamen, ut debitum quoque reditum sine aliqua dilatione reddere compellatur. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



37) redditurum ... reddatur: Hier liegt offenbar ein Missverständnis der Quelle vor, nach der die Pachtsumme nicht ein Sechstel vom Wert des Pachtgutes betragen, sondern dessen ursprünglichen Einkünften weniger einem Sechstel entsprechen soll (vgl. Conrat, in: BIDR 11 [1898] S. 17 Anm. 3 ).



38) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 48, 189 S. 77 (SI VENERABILIS LOCUS CUM VENERABILI ALIO LOCO RERUM IMMOBILIUM PERMUTATIONEM FACERE MALUERIT: Si ecclesia cum ecclesia, vel ptochium cum ptochio, vel ecclesia cum ptochio vel monasterio, et ut simpliciter dixerim, si venerabilis locus cum alio loco venerabili rerum immobilium permutationem facere maluerit, hocque fieri prosit utrique loco, liceat primatibus eius permutare, decreto tamen prius celebrando cum omni subtilitate et iureiurando apud locorum metropolitanum rei disceptatione praecedente, ut ipse deliberet, an ambabus partibus prosit permutatio rerum immobilium, et non indigeat res speciali divina pragmatica forma. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



39) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 513 S. 166 (SI QUIS IN PROASTIO VEL DOMO VEL FUNDO ECCLESIASTICA MUNERA FECERIT: Si quis in proastio vel domo vel fundo ausus fuerit ecclesiastica munera facere sine clericis locorum episcopo subiectis, dominio eorum cadat, et veniat eadem res ad ecclesiam. Sin autem ignorante domino hoc fuerit factum, hi, qui peccaverunt, sive emphyteutae sive procuratores sunt, de provincia expellantur, et substantia eorum addicatur ecclesiae illius territorii, intra quod tale delictum contigerit); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



40) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 510 S. 166 (DE PRIVILEGIIS POSSESSIONUM AD VENERABILES LOCOS PERTINENTIUM: Possessiones ad religiosas domos pertinentes nullam descriptionem agnoscant, nisi ad constructiones viarum vel pontium aedificationes, ita tamen, si habuerint possessiones intra territorium constitutas illius civitatis, in qua talis desideratur descriptio. Habeant autem immunitatem in sordidis muneribus et extraordinariis et lucrativorum descriptione); zur Verarbeitung, die die römische Immunität zur fränkischen (integra immunitas) umbiegt Ganshof, Le droit romain S. 17 mit Anm. 74, siehe auch oben S.  00.



41) Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 517 S. 167 (DE REDEMPTIONE CAPTIVORUM VEL ALIMONIIS PAUPERUM: Si pro redemptione captivorum legatum vel hereditas relicta fuerit vel pro alimoniis pauperum, ea, quae testator iussit, cogatur heres implere. Quod si non expresserit is, qui testatus est, cuius loci pauperibus alimonias dari oportet, episcopus locorum relictam quantitatem distribuat inter pauperes eius loci, in quo testator domicilium habuit. Item quod pro redemptione captivorum relictum est, administrari debet aut ab eo, quem testator ad hoc deputavit, aut si nemo ab eo nominatus est, ab episcopo et oeconomo pietatis opus impleatur; omnia enim facta ad pietatem pertinentia episcoporum interesse oportet, quamvis testatores vel donatores verba contrariae voluntatis expresserint); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



42) Quod ... dare: Diese Worte bilden keinen vollständigen Satz, der Sinn ist nicht auszumachen.



43) Si ... impleatur: Anders die Quelle, in der es heißt, der Bischof (oder der oeconomus) solle einschreiten, falls der Erblasser keine Person benennt, die die Erbschaft zugunsten der Gefangenen verwalten soll; der Fall, dass eine solche Person zwar benannt ist, ihre Aufgabe aber nicht erfüllt, wird dort nicht behandelt.



44) Quelle (nach Kaiser S. 470 Anm. 41): Epit. Iul., ed. Haenel, 4, 21 S. 28 (DE ARCHIMANDRITIS, ET UT CONSTITUTIO COMMUNIS SIT MONACHORUM ET SANCTIMONIALIUM: Primi monachi creatio non secundum ordinem temporis fiat, neque qui tempore prior est, primi loci creationem sibi praesumat, nec qui secundus forte vel tertius est, sed qui et vitae castitate, et divinarum rerum scientia, et animi gravitate praecellit, is habeat loci prioris honorem, idque procedere debet secundum electionem atque iudicium religiosissimi episcopi. [...]); Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 11 und NA 24 (1899) S. 343 nimmt dagegen Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 480 S. 159 f. als Quelle an.



45) Der handschriftliche Text der Summa bricht an diesem Punkt ab. Da das Kapitel bei Ben. Lev. nicht rezipiert ist, lässt sich sein Inhalt nicht rekonstruieren.



46) Rubrik aus der Capitulatio. Das Kapitel ist bei Ben. Lev. nicht rezipiert, sein Inhalt lässt sich daher nicht rekonstruieren. Nach Conrat, in: NA 24 (1899) S. 344 war seine Quelle möglicherweise Epit. Iul., ed. Haenel, 4, 13 S. 26 f.



47) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. 2, 110.



48) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 2, 110 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich wegen des Textverlusts in der Summa-Handschrift und mangels Parallelüberlieferung bei Benedict nicht sagen (vgl. Seckel, in: NA 34 [1909] S. 360 ). Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 70, 256 S. 94 f. (DE CONSTITUTIONE IMPERATORIS, QUAE LOQUITUR DE SUBSTANTIIS MONACHORUM VEL ASCETRIARUM: Scimus in superioribus constitutionem esse relatam, qua cavetur, ut qui quaeve in monasterium intrant, videantur substantias suas monasterio consecrasse; nam ante introitum liberam habent facultatem, quomodo voluerint, bona sua disponere; postquam autem intraverint, talem licentiam non habent, quamvis liberos habeant. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



49) Rubrik aus der Capitulatio.



50) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 59 wiedergegeben; in veränderter Form findet es sich auch in Ben. Lev. 1, 378 (vgl. Seckel, in: NA 31 [1906] S. 125 f. ). Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 73, 264-266 S. 96 f. (SI QUIS IN IUS VOCARE MONACHUM VEL SANCTIMONIALEM CONATUS SIT [73, 264]: Si quis cum monachis vel sanctimonialibus habeat litigium, non audeat monachum vel sanctimonialem in asceterio sive monasterio constitutam ad civilem iudicem accusare vel trahere, sed magis adeat civitatis episcopum. Ille enim aestimabit, utrum repraesentari principalis persona debeat, an per ἡγούμενον vel apocrisiarium defendi, cum omni scilicet honestate, ita ut episcopus legibus et canonibus consentaneam sententiam proferat. - UT HAEC CONSTITUTIO AD CURAM MAGISTRATUUM ET EPISCOPORUM PERTINEAT [73, 265]: Hanc constitutionem omnes praefecti praetoriorum custodiant, et praefecti utriusque Romae, et praetor populi, et provinciarum praesides, et omnes episcopi, et curent citius monachorum et sanctimonialium lites dirimere. - DE TEMERATORIBUS HUIUS CONSTITUTIONIS [73, 266]: Si quis hanc constitutionem violaverit, in magistratu quidem positus decem librarum auri poena mulctabitur, exsecutor autem litium constitutus in decanicis ecclesiarum recludatur competentes poenas luiturus, et postea non concedatur officium exsecutoris habere); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



51) Ab hier (bis dirimere) nach Epit. Iul. 73, 265.



52) Ab hier nach Epit. Iul. 73, 266.



53) Rubrik aus der Capitulatio.



54) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 62 wiedergegeben; ebenfalls überliefert ist es in Ben. Lev. 1, 379 und (in veränderter Form) 2, 108; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 126 und NA 34 (1909) S. 360 . Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 4, 16, 18, 19 S. 27 f. (IDEM [4, 16]: Si quis in monasterio se consecraverit, et postquam religiosa veste vestitus est, a monasterio recesserit, omnia bona ipsius, quae in monasterium introduxit, ad ipsum monasterium pertineant. Idem est ex alia constitutione, et si non introduxerit; omnes enim res eius dominii monasterii sint. - IDEM [4, 18]: Si quis introierit in monasterium, et post religiosam vestem recesserit, vel militaverit, vel simpliciter laicus factus fuerit, exspolietur cingulo militari, et vita libera non potiatur, sed officio praesidis provinciae servire cogatur. Substantia autem eius in monasterio maneat. - IDEM [4, 19]: Si quis in monasterio consecratus fuerit, posteaque in aliud monasterium transire maluerit, substantia quidem eius a priore monasterio vindicetur, aliorum autem monasteriorum primates prohibeant eum transire, ut in alio monasterio non recipiatur. [...]); zur Verarbeitung Ganshof, Le droit romain S. 18 mit Anm. 76 und 77 sowie oben S.  00.



55) Ab hier (bis cogatur) nach Epit. Iul. 4, 18.



56) Ab hier nach Epit. Iul. 4, 19.



57) Rubrik aus der Capitulatio.



58) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 380 wiedergegeben; ob Benedict den Text der Summa "wörtlich" wiederholt (so Seckel, in: NA 31 [1906] S. 126 ) oder nicht, lässt sich nicht beurteilen, da der Text der Summa nicht tradiert ist. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 481 S. 160 (IDEM: Si quis monachus esse velit, si quidem notus sit nulla condicione subiectus esse, hegumenus monasterii, quando aestimaverit, habitum ei praestet. Sin autem cognitus non sit, per tres annos habitum ei non praestet, sed experimentum et probationem vitae ipsius accipiat, et si quidem intra triennium venerit aliquis dicens, eum servum suum esse vel adscripticium vel colonum, et ideo ad monasterium venisse, ut culturam agrorum fugiat, vel propter furta vel alia delicta in monasterium intrasse, eaque fuerint approbata, domino suo reddatur cum rebus, quas in monasterium duxisse probatur, ut tamen prius fidem accipiat a domino suo, quod nihil patiatur. Sin autem intra triennium nemo ex praedictis personis inquietaverit eum, et transacto triennio probatum se hegumeno ostenderit, tunc accipiat habitum, et nemo eum postea pro condicione inquietet, sic tamen, ut res, quas in monasterium duxit, domino restituantur. [...]); zur Verarbeitung Ganshof, Le droit romain S. 18 mit Anm. 78 und oben S.  00.



59) Rubrik aus der Capitulatio. Das Kapitel ist bei Ben. Lev. nicht rezipiert, sein Inhalt lässt sich daher nicht rekonstruieren. Nach Kaiser S. 470 Anm. 41 kommen als Quelle etwa die Kapitel Epit. Iul., ed. Haenel, 4, 17 S. 27, 115, 484 S. 161, 115, 485 S. 161 oder 115, 487 S. 161 f. in Betracht.



60) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. Add. 3, 66.



61) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 66 wiedergegeben. Weniger vorlagengetreu ist es auch in Ben. Lev. 1, 381 überliefert; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 126 . Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 492 S. 162 (IDEM: Si monachus laicus factus fuerit, honore et cingulo spolietur, et res eius monasterio addicantur, quod ab eo relictum est, instante episcopo loci et praeside provinciae; ipse quoque in monasterium mittatur. Quod si iterum monachicam vitam reliquerit, tunc eum praeses provinciae, in qua inventus sit, teneat, et taxeotis suis connumeret); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



62) vel curiae suae vermutlich nicht von Benedict, sondern bereits vom Autor der Summa zum Text der Epit. Iul. hinzugefügt, vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 126 .



63) Rubrik aus der Capitulatio.



64) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 69 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 486 S. 161 (IDEM: Si sponsalia legitime inter sponsum et sponsam contracta fuerint, deinde antequam nuptiae celebrentur, sponsus vel sponsa intraverit in monasterium, id, quod arrarum nomine datum est, in simplum tantum reddatur, et poena utrique parti remittatur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



65) Die arra sponsalis wird "als Zeichen eines eingegangenen Eheverlöbnisses gegeben", vgl. H. Heumann - E. Seckel, Handlexikon zu den Quellen des römischen Rechts (101958) S. 41.



66) Rubrik aus der Capitulatio.



67) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 382 = Add. 3, 72 wiedergegeben. Die Tatsache, dass Ben. Lev. 1, 382 und Add. 3, 72 wortwörtlich übereinstimmen, spricht dafür, dass Benedict den Text der Summa unverändert übernommen hat; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 126 . Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 61, 205 S. 83 (DE HIS, QUI ECCLESIAM VEL ORATORIUM AEDIFICARE VOLUNT: Nullus audeat aedificare ecclesiam vel oratorium, antequam civitatis episcopus veniat, et vota faciens sanctissimam crucem infixerit publice in eodem loco procedens, et rem omnibus manifestam faciens. Unusquisque autem ante aedificationem loquatur episcopo, et praefiniat modum, qui ad luminaria et sacrum ministerium, et custodiam oratorii, et alimonias eorum, qui ibi observant, sufficiat, et si haec sufficientia visa fuerint, faciat prius donationem eorum, posteaque domum aedificet. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



68) Rubrik aus der Capitulatio.



69) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 75 wiedergegeben. Ebenfalls überliefert ist es in Ben. Lev. 1, 383 und (stärker verändert) 2, 102; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 126 und NA 34 (1909) S. 357 f. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 52, 194 S. 78 (SI QUIS IN DOMO SUA ORATORIUM HABUERIT: Si quis in domo sua oratorium habuerit, non audeat in eo sacram facere missam, nisi clericos catholicae fidei habuerit deputatos ex iussione religiosissimi episcopi civitatis, vel beatissimi patriarchae. Si quis autem adversus ea fecerit, domus eius fisci viribus vindicetur, et sit sub indignatione principis, et si praefectus praetorio, postquam hoc cognoverit, non prohibuerit, quinquaginta librarum auri mulcta plectetur, et apparitio eius simili poenae subiiciatur. Nulla autem invidia est unumquemque Christianum in propriis aedibus oratoria habere, et in his orare, et psallere sine clericis, sed sacram missam non faciat. [...]); zur Vermeidung römischer Termini Ganshof, Le droit romain S. 17 Anm. 75, ansonsten zur Verarbeitung auch oben S.  00.



70) In der Epit. Iul. ist die Rede von 50 Pfund Gold, eine genauere Angabe fehlt auch in Ben. Lev. 1, 383, in Ben. Lev. 2, 102 ist die Goldstrafe überhaupt zugunsten der paenitentia publica und des Amtsverlusts weggefallen. Vgl. Conrat, in: BIDR 11 (1898) S. 21 mit Anm. 5 .



71) Rubrik aus der Capitulatio.



72) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 384 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen; vgl. dazu Seckel, in: NA 31 (1906) S. 127 . Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 480 S. 159 f. (DE MONACHIS ET MONASTRIIS, ET MONASTERIIS: [...] Igitur sancimus, ut abbas sive archimandrita singulis monasteriis praeponatur, non secundum gradus monachorum, sed quem cuncti monachi vel melioris opinionis constituti elegerint, propositis sanctis evangeliis dicentes, quod non propter amicitiam vel gratiam, sed scientes eum fidei rectae, et vitae castae, et administratione dignum, et potentem monachorum disciplinam et omnem monasterii statum utiliter custodire, eum elegerunt. Et si sic electus fuerit, modis omnibus confirmetur ab episcopo, cui monasterium subiectum est. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



73) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. Add. 3, 78.



74) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 78 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 6, 29 S. 31 (DE DIACONISSIS: [...] Eo autem tempore, quo diaconissae consecrantur, admonendae sunt, ut, si postea nupserint, vel aliam vitam elegerint, gladio ultore feriantur, et facultates earum monasteriis sive ecclesiis addicantur. Is autem qui corrupit eam, puniatur quidem eodem supplicio, bona autem eius fisci viribus vindicentur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



75) Rubrik aus der Capitulatio.



76) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 81 wiedergegeben. In weniger vorlagengetreuer Form ist es auch in Ben. Lev. 1, 385 und 2, 100 überliefert; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 127 und NA 34 (1909) S. 356 f. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 493 S. 162 f. (IDEM: Si quis rapuerit, vel sollicitaverit, vel corruperit ascetriam vel diaconissam, vel monastriam, vel aliam mulierem religiosam vitam vel habitum habentem, bona ipsius, et eorum, qui huius sceleris communione contaminati sunt, religioso loco vindicentur, in quo talis mulier habitabat, per religiosos episcopos et oeconomos et praesides provinciarum et officiales eorum, ipsi autem capitali periculo subiiciantur; mulier autem ubique investigetur, et cum suis rebus monasterio cautiori tradatur. Sin autem diaconissa fuerit liberos habens legitimos, pars legitima liberis eius praestetur. Quod si intra annum post cognitum tale scelus huiusmodi res a religiosis locis non vindicentur, comes rerum privatarum haec nostro fisco addicat, praeses autem provinciae, si vindictam tali crimini imponere supersederit, et cingulo careat, et poenam quinque librarum auri dare fisci viribus compellatur); zur Verarbeitung siehe oben S.  00, Ganshof, Le droit romain S. 17 Anm. 75.



77) Statt locis in der Epit. Iul. - an diesem Punkt ist Ben. Lev. 1, 385 vorlagengetreu.



78) Rubrik aus der Capitulatio.



79) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 386 wiedergegeben. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 127 vermutet hier Texteingriffe Benedicts: Nach Nemini seien die Worte regum aut cuiquam hominum hinzugefügt, nach vendere der Satz Hoc etiam divina et apostolica atque canonica sub anathematis poena sanxit auctoritas eingeschoben; dies entspreche Benedicts "Tendenzen (Kampf gegen Säcularisation; System des ius utrumque)". Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 7, 42 S. 36 (DE MONASTERIIS NON VENDENDIS VEL ALIENANDIS: Nemini liceat in posterum cuiuscumque monasterii venditionem impiam, vel donationem, vel permutationem contrahere, ubi et altare collocatum est, et sacra missa facta, et monachica conversatio. Sin autem aliquid tale fuerit admissum, et id quod factum est, pro infecto habebitur, et is, qui accepit, pretium amittat, et is, qui distraxit, et rem et pretium reddat sacrosanctae ecclesiae et venerabilibus monasteriis, quorum curae erit, ut alienatum contra leges monasterium rursus in pristinum statum reducatur. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



80) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. 1, 387.



81) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 387 wiedergegeben. Obwohl sich nicht sicher entscheiden lässt, welche Veränderungen Benedict am Text der Summa vorgenommen hat, vermutet Seckel, in: NA 31 (1906) S. 127 f. in Satz 2 Eingriffe Benedicts in den "unverschämt interpoliert(en)" Text, hier komme "offenbar ^#s+seine^#s- tendenziöse Feder zum Vorschein" (Beseitigung der "staatliche[n] Gerichtsbarkeit über die Bischöfe [und die sonstige Klerisei]"). Es ist allerdings sehr fraglich, ob der Text überhaupt im Sinne Seckels verstanden werden kann. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 69, 253 S. 94 (DE OFFICIO DEFENSORUM ET EPISCOPALI AUDIENTIA: In civitatibus, in quibus praesides praesto non sunt, adeant litigatores defensorem civitatis, et ille audiat causas. Sin autem episcopum iudicare sibi maluerint, hoc quoque fieri iubemus); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



82) Nach Seckel a.a.O. und Heinrich Brunner, Deutsche Rechtsgeschichte 2 (2. Aufl. bearb. von Claudius von Schwerin, 1928) S. 268 Anm. 27 soll Benedict unter dem defensor "den kirchlichen Vogt, den defensor ecclesiae" verstanden haben.



83) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. 1, 388.



84) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 388 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen; vgl. Seckel, in: NA 31 (1906) S. 128 . Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 115, 494 S. 163 (IDEM: Non liceat laico, praesertim scenicis viris et mulieribus et prostitutis habitu monachi vel monachae vel ascetriae uti, vel quocumque modo imitari, nec in qualemcumque ecclesiasticum statum liceat illudere. Si quis enim ausus fuerit aliquid contra facere, et corporales poenas subsistat, et exsilio tradatur, [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



85) Rubrik aus der Capitulatio.



86) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 84 wiedergegeben, wo der Wortlaut der Summa wohl weitestgehend bewahrt ist; in stark bearbeiteter Form ist es auch in Ben. Lev. 2, 101 überliefert (vgl. Seckel, in: NA 34 [1909] S. 357 ). Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 71, 257 S. 95 (DE HIS, QUI PER CAPILLUM DEI AUT PER CAPUT IURANT, VEL ALIO MODO BLASPHEMIA CONTRA DEUM IMMORTALEM UTUNTUR: Si quis per capillum Dei vel per caput iuraverit, vel alio modo blasphemia contra Deum usus fuerit, officio praefecti urbis ultimo supplicio subiiciatur. Si quis autem sciens talem hominem non manifestaverit, non est dubium, quod divina condemnatione similiter coërcebitur. Ipse quoque praefectus urbis, si neglexerit, post Dei iudicium etiam nostram indignationem timeat); zur Verarbeitung siehe oben S.  00, Ganshof, Le droit romain S. 17 Anm. 75.



87) Rubrik aus der Capitulatio, gleichlautend bei Ben. Lev. Add. 3, 87.



88) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 87 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 518 S. 167 (SI HEREDES PIAM DISPOSITIONEM IMPLERE NOLUERINT: Si per publicas personas heredes admoniti iussa testatoris implere distulerint, omne lucrum, quod eis relictum est, auferatur cum fructibus et ceteris emolumentis, quae medio tempore accesserunt. Negligente autem episcopo, liceat etiam metropolitanis huiusmodi causas diligenter inquirere); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



89) Rubrik aus der Capitulatio. Das Kapitel ist bei Ben. Lev. nicht rezipiert, sein Inhalt lässt sich daher nicht rekonstruieren. Quelle war wohl Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 519 S. 168 (vgl. dazu Kaiser S. 468).



90) Rubrik aus der Capitulatio.



91) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. Add. 3, 90 wiedergegeben. Ob und in welchem Maße Benedict den Text der Summa verändert hat, lässt sich nicht sagen. Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 524 S. 168 f. (DE CONTRACTIBUS EORUM, QUI FIDEM CATHOLICAM NON RECIPIUNT: Non liceat catholicae fidei Christianorum alienis hominibus, veluti paganis vel Iudaeis vel haereticis possessiones habere emphyteuseos vel conductionis titulo, in quibus orthodoxae religionis ecclesiae ministeria celebrantur. [...]); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.



92) Rubrik aus der Capitulatio.



93) Das Kapitel ist nach Ben. Lev. 1, 389 wiedergegeben. Da es mit seiner Quelle in der Epit. Iul. nahezu identisch ist, kann man annehmen, "die Summa gebe die Epitome fast wörtlich, Benedict gebe die Summa wörtlich wieder" ( Seckel, in: NA 31 [1906] S. 128 ). Quelle: Epit. Iul., ed. Haenel, 119, 511 S. 166 (DE PRAESCRIPTIONE QUADRAGINTA ANNORUM VENERABILIBUS LOCIS COMPETENTE: Neque decennii, neque viginti vel triginta annorum praescriptio religiosis domibus opponatur, sed sola quadraginta annorum curricula, non solum in ceteris rebus, sed etiam in legatis et in hereditatibus); zur Verarbeitung siehe oben S.  00.