Paris, Bibliothèque Nationale, Lat. 4637 [Buch 2.1 bis 2.176]

Quicumque effuderit humanum sanguinem, fundetur sanguis illius.

Non adsumes nomen domini dei tui in vanum; nec habebit insontem dominus eum, qui adsumpserit nomen domini dei sui frustra.

Honora patrem tuum et matrem tuam, ut sis longevus super terram.

Si quis vendiderit filiam suam in famulam [g], non egredietur sicut ancille exire consueverunt. Si placuerit domino suo, cui vendita est, dimittat eam liberam et ad alium populum non licet ipsam vendere.

Qui percusserit hominem volens occidere, morte moriatur.

Si quis de industria occiderit proximum suum, et per insidias, ab altari [h] meo evelles [i] eum, ut moriatur.

Qui percusserit patrem suum aut matrem, morte moriatur.

Qui maledixerit patri suo et matri, morte moriatur.

Qui furatus fuerit hominem et vendiderit eum et commonitus fuerit, morte moriatur.

Si rixati fuerint viri, et percusserit alter proximum suum lapide vel pugno, et ille mortuus non fuerit et iacuerit in lectum: Si surrexerit et ambulaverit foris super baculum suum, innocens erit; ita tamen ut operas inpensas eius in medicis restituat.

Qui percusserit servum suum vel ancillam lapide vel virga, et mortuus fuerit in manibus eius, reus erit. Si autem uno die supervixerit vel duobus, non subiacebit pene, quia pecunia eius est.

Si rixati fuerint homines, et percusserit quis mulierem pregnantem, et avortivum fecerit, si ipsa vixerit [m], subiacebit dominus quantum expetierit maritus mulieris et arbitri iudicaverint.

Si autem mors eius fuerit subsecuta, reddet animam pro anima, oculum pro oculo, dentem pro dente, manum pro manu, pedem pro pede, adustionem pro adustione, vulnus pro vulnere, livorem pro livore [o].

Si percusserit quispiam oculum servi sui aut ancille et luscos eos fecerit, dimittat eos liberos pro oculo, quem eruit. Dentem vero si excusserit servo vel ancille suae, simili sententiae subiaceat.

Si bos cornupeta virum aut mulierem occiderit, lapidibus obruatur et non comedetur. Dominus, cuius bos est, innocens erit. Quod si bos cornupeta fuerit ab heri [q] et nudius tercius, et contestatis [r] domino illius, nec reclusit eum occideritque [s] virum ||fol. 140r|| aut mulierem, et bos lapidibus obruatur, et dominum illius occidant. Quod si precium ei fuerit impositum, dabit pro anima sua, quicquid fuerit postulatum [t].

Si quis aperuerit cisternam et foderit et non operuerit eam, caecideritque bos vel asinus, dominus cisternae reddet [u] precium iumentorum. Quod autem mortuum est, ipsius erit.

Si bos alienus bovem alterius vulneraverit, et ille mortuus fuerit, vendet bovem vivum et divident precium et cadaver. Si autem dominus eius sciebat, quod bos vitiosus erat, et noluit eum custodire, reddet bovem pro bove, et cadaver integrum accipiat.

Qui furatus fuerit bovem aut ovem, quinque boves pro uno bove restituat et quattuor oves pro una [v] ove.

Si effregerit fur domum sive suffodiens [x] fuerit inventus et accepto vulnere mortuus fuerit, percussor non erit reus [y] sanguinis. Quod si orto sole hoc fecerit, homicidium perpetravit, et ipse morietur. Si inventus fuerit apud eum, qui furatus est vivens sive bos sive asinus, restituatur.

Si leserit quispiam agrum vel vineam et dimiserit iumentum suum, ut depascatur aliena, quicquid optime habuerit [z] in agro vel in vinea, pro dampni estimatione restituat.

Si egressus ignis invenerit spicas et conprehenderit acervos frugum sive stantes segetes [b] in agris, reddet dampnum, qui ignem succenderit.

Si quis commendaverit amico pecuniam aut vas in custodiam et ab eo, qui susceperit, furto ablatum fuerit, si invenitur fur, duplum reddat. Si latet, dominus domus applicabitur ad eos et iurabit, quod non extenderit ||fol. 140v|| manum in rem proximi sui ad perpetrandam fraudem in bovem vel asinum et ovem ac vestimentum. Et quicquid [c] dampnum inferri potest, ab eo utriusque causa perveniat. Et si illi arbitri [d] iudicarint, duplum restituat proximo suo.

Si quis commendaverit amico asinum, bovem, ovem et omne iumentum ad custodiam et mortuum fuerit aut debilitatum vel captum ab hostibus [f] nullusque hoc viderit, iusiurandum erit in medium, quod non extenderit manum in rem proximi sui; suscipiatque [g] dominus iuramentum, et ille reddere non cogetur. Si furto sublatum fuerit, restituat dampnum domino suo. Si commestum a bestia, deferat ad eum, quod occisum est, et non restauretur. Qui a proximo suo quicquam horum mutuo postularit et debilitatum aut mortuum fuerit domino praesente, reddere conpellatur. Quod si in praesentiarum dominus fuerit, non restituatur; maxime si conductus venerit pro mercede operis sui.

Si seduxerit quis virginem desponsatam et dormierit cum ea, dotabit eam et habebit uxorem.

Si pater noluerit virginem dare, reddat pecuniam iuxta morem dotis, quam virgines accipere consueverunt.

Maleficos non paciaris vivere.

Qui coierit cum iumento, morte moriatur.

Qui immolat diis, occidatur. Advenam non contristabis neque affliges eum.

Decimas tuas et primitias non tardabis [h] offerre domino de filiis tuis primogenitis. De bubus quoque et de ovibus similiter facies. Septem diebus sit cum matre sua. Die octavo redde filium domino.

Depositum tuum aut pignore datum, aut si aliquis sibi commendata caela||fol. 141r||verit, aut si rem perditam invenerit et iuraverit non invenisse, convictus delicti reddet [i] omnia, que per fraudem voluit obtinere, terciam et quintam insuper partem domino, cui fraudem intulerat.

Omnis homo ad sanguinem proximi sui non accedat, ut revelet turpidinem [l] eius. Nec ullam [m] discooperies turpidinem [n] mulieris, quia vestra turpitudo est.

Homo si dormierit cum muliere coitu feminis, quae fuerit ancilla etiam nubilis [o] et tamen precio non redempta nec libertate donata, vapulabunt ambo, et non moriantur.

Non auguramini [p] nec observabitis ad magos nec ad ariolos nec aliquid sciatis per eos. Ego deus vester.

Coram cano capite consurgite et honorate personam senis et timete deum.

Nolite iniquum aliquid [q] facere in iudicio, in regula, in pondere, in mensura. Statera iusta et equa sint pondera, iustus modius equusque sextarius.

Qui mechatus fuerit cum uxore alterius et adulterium fecerit cum coniuge proximi sui, morte moriatur et mechus [s] et adultera.

Qui dormierit cum noverca sua et revelaverit ignominiam patris sui, moriantur ambo. Sanguis eorum super eos.

Si propter deum confessus fuerit homo furtum, quod fecit, reddet capitalem et quintam partem [t] desuper ei, in quem peccavit.

Si quis ferro percusserit hominem et mortuus fuerit, qui percusserit, reus erit homicidii, et ipse morietur.

Ad unius testimonium nullus condempnabitur.

Separabis decimas ex omnibus, quae nascuntur tibi eo tempore, et repones inter ianuas tuas fenerabisque [u] ea sacerdotibus et levitis, advenis et peregrinis, pupillis et viduis. Et benedicat te dominus deus tuus cunctis diebus vitę tuae.

Si ambulas per viam et nidum avis inveneris in arbore vel in terra et matrem pullis desuper incubantem, non tenebis eam cum filiis, sed abire patieris captos tenens pullos suos, ut benedicat te dominus.

Cum edificaveris domum novam, facies murum tecti per circuitum, ne effundatur sanguis in domum tuam, ut sis reus labente alio et in praeceps ruente.

Non seres vineam tuam altero semine, nisi quae nascuntur et vinea pariter sanctificentur.

Non arabis in bove simul et asina.

Non indues vestimentum, quod ex lana et lino textum est.

Si quis puellam virginem desponsaverit et invenerit eam aliquis in civitate et concubuerit cum ea, adducas utrosque ad portam civitatis illius, et lapidibus obruentur; puella, quia non clamavit, cum esset in civitate; et vir, quia humiliavit eam.

Si autem in agro reppererit [w] vir puellam, quae desponsata est, et dormierit cum illa, ipse morietur solus. Puella nihil patiatur.

Non intrabit eunuchus attritis vel amputatis testiculis et absciso veretro ecclesiam domini; nec ingrediatur eam manzer, hoc est, de scorto [x] natus.

Non fenerabis fratri tuo ad usuram pecuniam nec frugem nec quamlibet aliam rem.

Cum voveris [y] votum domino deo tuo, non tardabis reddere. Quia requiret illud dominus deus tuus. Et si moratus fueris, reputabitur tibi in peccatum, donec facies, quod ore [z] proprio domino promisisti.

Cum acceperit homo uxorem, non accedat ad bellum, nec ei ulle iniungantur necessitates publice, sed vacabit absque culpa domini sui; et ut uno anno letetur cum uxore sua.

Quod [a] non occidantur patres pro filiis, nec filii pro patribus, sed unusquisque pro peccato suo morietur.

Si quis vim a persecutoribus passus fuerit, suscipiatur, et requiem inveniat, ad quamcumque ecclesiam venerit.

Si vir et mulier coniunxerint se in matrimonium, et postea dixerit mulier de viro non posse nubere cum ea; si quid [b] poterit probare, quod verum sit, accipiat alium.

Ut praeter consensum [c] episcopi oblationes fructuum ecclesiae debitas nullus vel dare vel accipere audeat.

Ut presbiteri civitatis sine iussu sui episcopi nihil iubeant nec in unaquaeque parochia aliquid agant.

Ut presbiteri rem eclesiae sine licencia vel scientia sui episcopi non vendant nec cuiquam tribuant.

Ut presbiter vel diaconus, qui deserit ecclesiam suam et ad aliam transierit, deponatur.

Ut presbiter vel diaconus aut subdiaconus, si a proprio episcopo exauctoratus sancti ministerii [f] incipiat praerumpere, spem restitutionis non habeat.

Si quis episcopus, presbiter aut [h] diaconus vel subdiaconus ad bellum processerit et arma bellica indutus fuerit ad belligerandum [i], ab omni officio deponatur in tantum, ut nec laicam communionem habeat.

Ut presbiteri alterius regionis praesentibus ipsius regionis presbiteris non sacrificent.

Ut hi vel hae, qui uxores aut viros dimittunt, non nubant, sed aut continentes maneant aut sibimet reconcilientur.

Si litem habuerit episcopus [k] cum alio [l] episcopo, non alterius sed suae provinciae iudices quaerat. Et ut iudicato in aliqua causa episcopo liceat iterare iuditium et, si necesse fuerit, libere episcopum adire Romanum.

Ut ab heretico benediccionem nullus accipiat.

Ut nullus in precibus nisi ad patrem dirigat orationem et ut prius eas cum instructioribus [m] vel eruditioribus tractet.

Ordinatus clericus ab alio episcopo non deprecante vel consentiente suo in clero non maneat.

Illos homines, quos illi presbiteri baptizaverunt, qui nescierunt iuxta praeceptum domini salvatoris nostri Iesu Christi baptizare neque sanctae trinitatis mistica verba invocare, propterea iubemus eos baptizari [n], quia sine fide sanctae trinitatis sunt baptizati.

Ut missi nostri una cum episcopis propriis magnam curam habeant ||fol. 143r|| quatenus dirute ecclesiae pleniter restaurentur atque [o] ornentur, et quae dotate non sunt, vel quae dotem suam perditam vel subtractam habent, pleniter et canonice dotentur, ut, quod iniuste perdiderunt, iuste recipiant. De his, qui ecclesias suas nec dotare nec dotem restitui nolunt. Et si eas dotare noluerint, quorum sunt, aut subtracta reddere noluerint, episcopus proprius ad dominium [p] suae sedis ecclesiae eas revocet futuris temporibus possidendas. Si aliquis liberorum his resultaverit, ab episcopo eiusdem loci reliquiae ex his auferantur et in meliori loco ponantur, et ipse destruantur vel crementur.

De eo, qui semetipsum occidit aut laqueo se suspendit, consideratum est, ut, si quis conpatiens velit [q] elemosinam dare, tribuat et orationes in salmodiis [r] faciat. Oblationibus tamen et missis ipsi careant. Quia inconprehensibilia sunt iudicia dei, et profunditatem consilii eius nemo [s] potest investigare.

De incestuosis et parricidis, ut canonicae coerceantur; sicut de illo iudicatum est, qui matertere [u] suae filiam stupravit, ut coniugium ultra non petat [v] et militiae cingulum derelinquat et aut monasterium petat aut, si foris [w] remanere voluerit, tempora poenitentiae secundum canones pleniter exsolvat.

Ut clerici vel laici filacteria vel falsas inscriptiones aut ligaturas, quae inprudentes pro febribus aut aliis bestibus [x] adiuvari putant, nullo modo vel ab illis vel a quoquam christiano fiant, quia magice artis insignia sunt; sed pro infirmitate illud, quod apostoli et canones sanxerunt, id est orationes et sacri olei unctio, fiat.

Placuit omni synodali conventui, ut nullus presbiterorum amplius quam unam ecclesiam sibi vindicare praesumat.

Ut laetania maior more Romano ab omnibus in VII. Kal. Maii caelebretur.

Si infirmitate depressus [z] quis fuerit, vitam sine communione non finiat nec unctione [a] sacrati olei careat. Et si finem perspitiat, sacrosancto corpori [b] deo anima eius a sacerdote precibus commendetur. Quapropter omnibus placuit, ut nullus presbiter amplius quam unam ecclesiam sibi vindicet. Quia sicut quisque secularis non amplius quam unam habere debet uxorem, ita et ut unusquisque presbiter non amplius quam unam habere debet ecclesiam.

Presbiteri degradati et post degradationem multis sceleribus implicati, ad penitentiam publicam secundum canones redigantur.

Quod in sabbato sancto paschae vel in sabbato pentecostes, si qui velint aquam consecratam ad aspersionem [d] in domos suas recipere [e], ante crismatis infusionem accipiant.

Clerici et populi, si episcopis suis canonicae obedire noluerint, excommunicentur.

Dignum est, ut metropolitanus, qui est pallio sublimatus, honoretur et ceteros ammoneat.

Progeniem suam unumquemque usque ad septimam observare decernimus generationem, et quamdiu se agnoscunt affinitate propinquos, ad huius copule non accedant societatem.

Presbiteros, quos unusquisque episcopus [f] in sua parochia repperit, si incogniti fuerint viri illi, a quibus sunt ordinati, et dubium est eos episcopos fuisse an non, qui eos ordinaverunt, si bone actionis [g] et catpholici [h] viri sunt ipsi presbiteri et in ministerio Christi omnique lege sancta edocti [i] et apti, ab episcopo suo benediccionem presbiteratus suscipiant et consecrentur et sic ministerio sacro fungantur.

Si quis homini aliquo pergenti in itinere mansionem vetaverit, LX solidos conponat in publico.

Ut omnes maximam curam habeant, ne sine confirmatione episcopi quis vitam finiat animaque [m] periclitetur.

Qui fidelium oblationes ab ecclesiis vel a iure sacerdotum auferunt vel ablatas accipiunt, non solum aliena vota disrumpunt, sed et sacrilegium operantur, necnon et ecclesiae dei fraudatores existunt, quia ecclesiae aliquid fraudari vel auferri sacrilegium esse a maioribus approbatur.

Presbiteri, qui sine iussione proprii episcopi de ecclesiis ad alias ecclesias migraverint, tamdiu a communione habeantur alieni, quamdiu ad easdem redierint [n] ecclesias, in quibus primitus sunt instituti.

Ut episcopi atque clerici peregrini contenti sint hospitalitatis munere oblato, nullique [p] eorum liceat ullum officium sacerdotale absque permissu episcopi, in cuius parochia [q] esse cognoscitur agere.

Ut nulli liceat nisi legitimum habere connubium [s]. Nullus incestum faciat. Nullus coniugem propriam nisi, ut sanctum euuangelium docet, fornicationis causa relinquat. Quod [t] si quisque [u] propriam expulerit coniugem legitimo sibi matrimonio coniunctam, si christianus esse recte voluerit, nulli alteri copuletur; sed aut ita permaneat aut propriae reconcilietur coniugi.

Si quis secularium tam maioris ordinis quam et inferioris peccatum fecerit [w] et [x] vocatus sui episcopi auctoritate ad emendationem ac penitentiam venire distulerit, tamdiu sit ab ecclesia extorris ||fol. 144v|| et catpholicorum [y] consortio sequestratus, quousque, quod commisit, emendet ac reatum suum usque ad satisfaccionem canonice diluat atque reconciliacione proprii episcopi divinis precibus indulgentiam consequatur et [z] veniam ecclesiaeque [a] gremio, a cuius utero deviaverat, peracta satisfaccione ab eodem inmelioratus episcopo canonicae reddatur.

Praecipimus ut nullus laicorum vel clericorum ex praediis vel rebus quae ad sedes pertinent episcoporum, sive de illis ecclesiarum rebus, quae in eorum parrochiis sitae esse noscuntur, sine illorum iussionae aut consensu episcoporum, ad quorum pertinent curam, quicquam ambigat, concupiscat atque accipi[at], ne cupidus sanctarum rerum ignis, qui in eis est illos favillosius exurat. Similiter omnes monemus, ut a cuncta ecclesiarum omnium vastatione cohercere se suosque ac conpescere totis viribus studeant. Nam devastantes ecclesias quid aliud intelligimus [b] quam contra illum aeterni imperii deum et maiestatis homines movere certamen, cum ille ędes illi die noctuquae famulentur, et illi sint consecrate. Videant vastantes, pronuntiamus, ne ab illo, si se commoveat, vastentur, cuius percussionem montium dorsa ferre non possunt.

Qui occiderit monachum aut clericum, arma relinquat, et deo in monasterio serviat cunctis diebus vitae suae numquam ad seculum reversurus, et septem annos publicam penitentiam gerat.

Si vir et mulier coniunxerint se in matrimonio et postea dixerit mulier de viro non posse nubere cum ea, si poterit [e] probare, quod verum sit, accipiat alium, eo quod iuxta apostolum non potuit illi reddere vir suus debitum.

Puellam desponsatam non licet parentibus dare alteri viro. Tamen ad monasterium licet ire, si voluerit.

Non licet baptizatis cum caticuminis manducare nec osculum [g] eis dare vel Ave illis dicere, quanto magis cum excommunicatis ab episcopo aut cum gentilibus?

Si quis presbiter ordinatus deprehenderit se non esse baptizatum, baptizetur et ordinetur iterum et omnes, quos prius baptizavit.

Si quis liber ancillam in matrimonium acceperit, non habet licentiam dimittere eam, si prius consensu amborum coniuncti sunt.

Si quis alterius sponsam virginem aut viduam necdum desponsatam rapuerit vel furatus fuerit, placuit, ut sive eam postea sponsaverit sive dotaverit; seu [i] non, sive cum [k] parentum eius voluntate quocumque commento ipsam accipere vel tenere potuerit, numquam illam uxorem habeat; sed raptori aut furi auferatur et proximis suis alio viro tempore congruo, si ipsa hoc malum non consenserit, nuptura legibusque [l] acceptura reddatur. Raptor vero sive fur omnesque eis consentientes, publica penitentia iuxta canonicam auctoritatem mulctentur et proximis illius, quicquid iniuste in tam nefando scelere egerunt, in triplo conponant et unamquamque rem semotim legibus in triplo restituant. Ipsa namque [m], quae rapitur, si aut primo aut postmodum tam nephario sceleri libens consenserit, numquam postea nubat, sed publica penitentia multetur et sub tali custodia ponatur, ut ei nullatenus luxuriari cum quoquam liceat. Taliter enim memorata flagitia puniantur, et [n] omnes cognoscant, quoniam nec seculi leges tam nefandis coniunctionibus consentiant, nec sacri canones consilium ullum praebeant [o]; sed tales seculi leges cooperatoresque [p] eorum capite feriri praecipiunt. Et sacri canones spiritu dei conditi non solum raptores, sed etiam omnes eorum cooperatores eisque consentientes anathemate feriuntur, sicut in Calcidonensi [q] concilio, in quo DCti XXXta patres adfuerunt, capitulo XXVIII. cunctis legentibus patet.

Si quis infra regnum rapinam fecerit aut cuiquam nostro fideli eiusque homini aliquid vi abstulerit, in triplo, cui aliquid [s] abstulerit, legibus conponat et insuper bannum nostrum, id est LX solidos, nobis persolvat. Postmodum vero ante nos a comite adducatur, ut in bastonico retrusus, usque dum nobis placuerit, poenas luat. Nam si publice actum fuerit, publicam inde agat penitentiam iuxta sanctorum canonum sanccionem; si vero occulte, sacerdotum consilio ex hoc agat poenitentiam; quoniam raptores, ut ait apostolus, nisi veram egerint penitentiam, regnum dei non possidebunt. Qui vero de rebus ecclesiarum aliquid abstulerit, gravius inde iudicetur, quia [t] sacrarum rerum ablatio [u] sacrilegium est, et sacrilegus vocatur, qui ex his [v] aliquid aut abstulerit aut rapuerit. Infames quoque tales persone usque ad satisfactionem [w] ecclesiae, quam leserunt, sunt habende.

Si quis sacerdotem vel levitam aut monachum interfecerit vel debilitaverit, iuxta statuta priorum capitulorum, quae legi Salicae sunt addita, conponat et insuper bannum nostrum, id est LX solidos, nobis persolvat et arma relinquat atque in monasterio diebus vitae suae sub ardua poenitentia deo serviat nusquam postmodum seculo vel secularibus militaturus neque uxori copulaturus.

Si quis episcopo aliquam iniuriam aut iniustam dehonorationem fecerit, de vita conponat, et omnia, quae habere visus fuerit, ecclesiae, cui praeesse [z] dinoscitur, integerrime socientur, et nobis in triplo bannus noster, id est LXta solidi, persolvantur, aut ipse in servitio fisco nostro serviturus semper societur, usque se redimere in triplo iuxta wirigildum suum potuerit. Sancta vero ecclesia in sacerdotibus constat. Idcirco magna poena plectendi sunt, qui episcopis vel reliquis sacerdotibus iniuriam vel contumeliam fecerint. Nam detraccio sacerdotum ad Christum pertinet, cuius vice legatione in ecclesia funguntur.

Si quis rapuerit aut sollicitaverit vel corruperit religiosam feminam, bona amborum ęcclesia vindicet in qua talis mulier habitavit. Ipsi tamen capitali periculoso subiciantur. Quod si hoc mulier non consensit, cum suis rebus monasterii dicionibus tradatur. Si vero comes ipsius pagi una cum consilio sui episcopi, in cuius parochia tale scelus commissum est, hoc vindicare neglexerit, honore careat et cingulum amittat atque publica poenitentia multetur et insuper wirgildum suum fisci viribus dare conpellatur.

Si quis quolibet modo blasphemiam in deum iactaverit, ab episcopo vel comite pagi ipsius carceri usque ad satisfaccionem tradatur et publica pęnitentia mulctetur, donec precibus proprii episcopi publice reconcilietur ecclesiaeque gremio canonicae reddatur.

Qui in domo sua oratorium habuerit, orare ibidem potest. Missas tamen in eo celebrare non audeat nec agere cuiquam permittat sine permissu vel [c] dedicatione episcopi loci illius. Quod si fecerit, domus illius fisci iuribus [d] addicatur. Comes vero, qui hoc cognovit et non prohibuit, publica paenitentia multetur vel honore privetur.

Ut privilegia, quae ecclesiis et clericis ab antecessoribus nostris vel nobis concessa sunt, semper maneant incorrupta.

Nullius vita praesulum turbetur excessibus, quia valde indignum est, ut, qui throni dei vocantur, aliqua motione turbentur aut iniquae tractentur. Unde est illud: Qui vos tangit, quasi pupillam oculi mei. Et illud: Qui vos audit, me audit; et qui vos spernit, me spernit. Et rursus: Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, melius est illi, ut suspendatur mola asinaria in collo eius et demergatur in profundum maris. Et reliqua.

Ut nemo accipiat ecclesiam infra parrochiam sine consensu episcopi sui ||fol. 146v|| nec de una ad aliam transeat.

Ut de incestis et criminosis magnam [f] curam habeant sacerdotes, ne in suis pereant sceleribus, et anime eorum a districto iudice Christo eis requirantur; similiter de infirmis ac penitentibus, ut morientes sine reconciliacione et viatico non deficiant. Et ut quattuor temporum ieiunia a fidelibus diligenter custodiantur.

Ut episcopus iudices publicos commoneat, ut in dies caeleberrimos, hoc est nativitatem domini nostri Iesu Christi et sanctam resurreccionem ac pentecosten, quicumque miserrimi vinculis detinentur, relaxari debeant, et propter ipsam reverentiam domini nostri Iesu Christi ipsi debeant absolutionem promereri. Et iudex, si pastorem commonentem despexerit [g], quamdiu loci illius episcopo [h] visum fuerit ab ecclesiae liminibus arceatur.

Si monachus monasterium suum dimiserit, omnia bona ipsius, et quae in monasterio introduxit et quae non introduxit, domini monasterii sint, et ipse officio fisci servire cogatur. Si vero monachus ad aliud [k] monasterium migraverit, substantiam eius prius monasterium possideat; et in alio monasterio ipse non recipiatur sine abbatis sui et episcopi proprii licentia.

Possessiones ad religiosa loca pertinentes nullam descriptionem [l] agnoscant nisi ad constitutionem viarum vel pontium loca habuerint possessiones, si tamen intra eadem in aliis vero omnibus habeant integram immunitatem [m].

Quicumque monachus vel monacha in monasterium sunt ingressi, nihil de rebus suis habeant potestatem faciendi, quamvis liberos habeant; sed omnia eorum sint monasterii, quae eadem die iuste possidebant, quando ingressi sunt monasterium [n].

Quaecumque a singulis regibus circa sacrosanctas [q] ecclesias sunt constituta, vel singuli quique [r] antistites [s] pro causis ecclesiasticis impetrarunt, sub pena sacrilegii iugi solidata aeternitate serventur. Clerici etiam non secularibus iudicibus, sed episcopali audientiae reserventur. Fas enim non est, ut divini muneris ministri temporalium potestatum subdantur arbitrio.

Ut privilegia, quę ecclesiis et clericis a singulis regibus vel episcopis ceterisque [u] rectoribus sunt concessa, semper maneant incorrupta. [v]

Quaecumque sunt ad religionis observantiam pertinentia, locis suis et a suae dioceseos synodis audiantur.

Quaecumque circa sacrosanctas ecclesias a principipibus [w] diversis sunt statuta, manere inviolata praecipimus.

Si quis in hoc genus sacrilegii proruperit, ut in ecclesias earumque res inruens, sacerdotibus et ministris vel ipso cultui locoque [y] aliquid, quod [z] non oportet iniuriae inferat [a], divini cultus iniuriam in convictos sive confessos reos capitali sententia noverit vindicandum. Nec exspectetur, ut episcopus iniuriae propriae ultionem deposcat, cui sanctitas ignoscendi soli gloriam derelinquit. ||fol. 147v|| Sitque cunctis non solum liberum, sed etiam laudabile factas atroces sacerdotibus aut ministris iniurias veluti publicum [b] crimen persequi ac de talibus reis ultionem mereri.

Si ecclesię venerabilis privilegia cuiusquam fuerint temeritate violata vel dissimulatione neglecta, commissum hoc in triplo iuxta legum sanccionem ecclesię, cui factum est, conponatur; nobisque bannus noster in triplo, hoc est LX solidi persolvantur.

Ab omnibus illius usurpationis contumelia depellenda est, ne praedia sibi caelestia secretorum dicata a quibusdam inruentibus vexentur. Quod si quis praesumpserit, post debite ultionis sacrimoniam, quae erga sacrilegos iure promenda est, exilio perpetuae deportationis dampnetur.

Consecratio episcopos et reliquos domini sacerdotes tam a servilibus quam et a ceteris adscriptis condicionibus semper liberos facit. Idcirco praecipimus, ut nullus ab eis alia nisi divina requirat servitia.

Placuit, ne iudaeis mancipia deserviant vel adhereant christiana.

Placuit, ut quocienscumque sacrificans corpus et sanguinem Christi Iesu domini nostri in altario immolat, totiens percepcioni corporis et sanguinis Christi se participem praebeat.

Placuit, ne chorepiscopi a quibusquam deinceps fiant; quoniam hactenus [d] a nescientibus sanctorum patrum et maxime apostolicorum decretis suisque [e] quietibus ac delectationibus inherentes [f], facti sunt. Idcirco et olim persepe et nostro a sancta apostolica sede tempore sunt prohibiti; et ne deinceps a quoquam tam ordinante quam ordinari cupiente talis praesumptio assumatur, a cunctis nostri regni episcopis est in sinodo canonicae prohibitum.

 [h] Ne iudei administratorio usu sub ordine vilicorum atque [i] actorum christianam familiam regere audeant [k], nec eis hoc a quoquam fieri precipiatur. Si quis vero contra haec agere praesumpserit, si episcopus aut presbiter, aut diaconus fuerit, proprio submoveatur a gradu. Si vero monachus aut laicus fuerit, communione privetur. Et si perseveraverint inobedientes, anathematizentur [l].

 [m] Si presbiter vel diaconus in causa pecuniaria falsum testium dixerint, per tres annos separentur a sacro ministerio. Si in criminali causa falsum dixerint, deponantur et legitimis poenis subiciantur. Ceteri vero clerici in quacumque [n] falsitate convicti fuerint, degradentur et legitimis subiciantur disciplinis.

 [o] Clericus vel monacus neque [p] exactor publicarum neque [q] conductor aut vectigalium magister vel curator domus vel procurator litis vel fideiussor in talibus causis fiat. Si quis contra haec statuta fecerit, si episcopus est, omnes istorum res ex quacumque [r] causa vel persona, sive ante episcopatum sive postea ad eum pervenerint, ęclesiae suae eas vindicare sancimus. Si vero alii clerici hoc fecerint, poenam pecuniarum, quam episcopus [s] existimaverit exigere, ęclesiae vindicandam. Hii vero, qui actiones suas eis commiserint vel fideiussores eos pro supradictis causis acceperunt, nullam contra aeclesiam vel administratores eius vel adversus ipsas personas, quas [t] crediderunt, habeant actionem [u]. Si vero quis eos publico debito vel accione crediderit vel fideiussores eos receperit, de sua substantia fisci debitum conpellatur exsolvere. [v]

Clericis de ecclesia desistentibus et aliis in loco revocatis, si redierint discessi, nihil eis prestetur. Hoc vero, quod discedentes reliquerunt, non in usu rectorum, sed succedentibus [w] caedat. [x]

Nemo fiat clericus, nisi qui bonum testimonium habet [y] et literatus est.

Ne passim episcopus multitudinem clericorum faciat, sed secundum meritum vel reditum ecclesiarum numerus moderetur.

Lector, subdiaconus, diaconus, presbiter, si clericatus honorem contempserint, curiali condicioni cum suis facultatibus subiciantur. [z]

Si quis episcopo vel aliis ministris sanctae [a] ecclesiae iniuriam fecerit, iubemus eum tormentis subiectum in exilium mori. Sed et si ipsa sancta oratoria vel divina ministeria conturbaverit vel lętaniam everterit, capitali periculo subiaceat. Sin autem contumeliam tantum fecerit, tormentis et exilio tradatur. [b]

Christiani ex propinquitate sui sanguinis usque ad septimum gradum conubia non ducant neque sine benedictione sacerdotis, qui ante innupti erant, nubere audeant.

Qui pro delicto suo a communione separantur, placuit, ut in quibuscumque locis fuerant exclusi, eisdem locis communionem consequantur.

Clericis vel monachis sine commendaticiis epistolis episcopi sui licencia non pateat evagandi.

Nullum sine dote fiat coniugium; nec sine publicis [e] nuptiis quisquam nubere praesumat.

Si quis cuiuscumque [f] munuscula ecclesiae sanctis scripturarum titulis conlata nefaria calliditate abstulerit, fraudaverit, invaserit, retentaverit, atque suppresserit et non statim a sacerdote commonitus [g] deo conlata reddiderit, ab ecclesiae catholicae communione pellatur.

Ut nullus episcorum aut cuiuslibet ordinis clericus vel alia quaecumque persona quibuslibet conditionibus seu in uno regno seu in alio positas alterius cuiuscumque ecclesiae res aut petat aut praesumat accipere. Quod si fecerit, tamdiu habeatur a communione ecclesiae vel ab omnium fratrum ac filiorum caritate suspensus, donec ipse ecclesiae, cuius directo ordine iuris est ablata, legibus restituat.

Ne cui liceat res vel facultates ecclesiis aut monasteriis vel senodochiis pro quacumque elemosina cum iustitia delegatas retentare, alienare atque subtrahere. Quod [h] si quis fecerit, tamquam necator pauperum antiquorum canonum sententiis constrictus ab ecclesiae liminibus excludatur, quamdiu ab ipso ea, quae sunt ablata aut retenta, reddantur.

Apud quem scelus agnoscitur et pars rapine fuerit inventa, statim sotios suos nominare cogatur. Quod [i] si nominare noluerit, teneatur ad vindictam.

Quicumque ingenuus vel servus aliquid [k] diripiendum indica||fol. 149v||verit, ut cuiuscumque res evertatur, aut pecora vel iumenta diripiantur, et ex hoc ceteris [l] probationibus publice convictus inveniatur; pro eo, quod indicaverit, centum XXti flagella publice extensus accipiat.

Abbates pro humilitate religionis in episcoporum potestate consistant. Et si quid extra regulam fecerint, ab episcopis corrigantur. Qui semel in anno in loco, ubi episcopus elegerit, accepta vocatione conveniant.

Ut nullus monachus congregatione monasterii derelicta ambitionis aut vanitatis inpulsu cellam construere sine episcopi permissione vel abbatis sui voluntate praesumat.

Quicumque post sanctae religionis professionem apostatant et ad seculum redeunt et postmodum poenitentiae remedia non requirunt, communionem poenitus non accipiant, quos etiam iubemus ad clericatus officium non admitti.

Si quis a communione sacerdotali fuerit auctoritate suspensus, hunc non solum a clericorum, sed etiam a totius populi conloquio atque convivio placuit excludi, donec resipiscens ad sanitatem redire festinet.

Ne iudices quicquam de perfidorum excessibus extra sacerdotum conhibentiam iudicare praesumant.

Si expositus ante ecclesiam cuiuscumque fuerit miseratione collectus, contestationis ponat epistolam. Et si is, qui collectus est, intra decem dies quesitus agnitusque [n] non fuerit, securus habeat, qui collegit. Sane, qui post praedictum tempus eius calumniator extiterit, ut homicida ecclesiastica districtione dampnabitur, sicut patrum sanxit auctoritas. [o]

Placuit, ut clericus, si relicto officio suo propter districcionem ad secularem fortasse confugerit, et solatium ei defensionis impenderit, cum eodem ab ecclesiae communione pellatur.

Servo poenitus non credatur, si super aliquem crimen obiecerit aut si etiam dominum suum in crimine inpetierit. Nam etiamsi in tormentis positus exponat, quod obicit, credi tamen illi nullo modo oportebit.

Testes non absentes neque [p] per epistolam testimonium dicant, sed praesentes, quam noverunt et viderunt, non taceant veritatem. Nec de aliis causis testimonium dicant nisi de his tantummodo, que sub praesentia eorum acta esse noscuntur.

Scripturae, quae diem et annum habuerint evidenter expressum atque secundum legis ordinem conscripte esse noscuntur, seu conditoris vel testium fuerint signis aut subscriptionibus roborate, omni habeantur stabiles firmitate.

Pacta vel placita, quae per scripturam legitime ac iustissime facta sunt, dummodo in his dies vel annus fit evidenter expressus, nullatenus inmutari permittimus.

Filio vel heredi contra priorum iustam aut legitimam definitionem venire non liceat; quia iuste repellitur praesumptio illius, qui facta seniorum iniuste conatur inrumpere.

Non passim damus accusandi vel puniendi licentiam, nisi aut manifestis indiciis patuerit scelus, aut legitime fuerit id ipsum malum accusatum atque convictum; quatenus nulla videantur intentione vel ordine patrum transgredi praecepta sanctorum aut obviari sacris regulis antiquorum.

Commutatio, si non fuerit per vim et metum extorta [fol. 150v] talem, qualem et emptio habeat firmitatem.

Qui timore conpulsus servum se esse extra iudicium dixerit, nullum postiudicium [q] libertatis incurrat, donec iudicio praesentetur, ut libertatem suam, si eam probaverit praesente iudice, obtineat. Aut si servus convincitur, statim domino reformetur.

Presbitero vel diacono sine antistitis sui epistolis ambulanti communionem nullus impendat.

Unum abbatem duobus monasteriis interdicimus praesidere.

Ut nullus iudicum neque [r] presbiteros neque [s] diaconos neque [t] reliquos clericos vel iuniores ecclesiae sine licentia proprii episcopi per se distringat aut condempnare praesumat. Quod si fecerit, tamdiu communione privetur, quamdiu reatum suum agnoscat et per satisfaccionem emendet ecclesiae, quod commisit.

Nullus ex ordine clericorum inconsulto proprio episcopo ad iudicem secularem pergat neque [u] apud eum suo episcopo non permittente quemquam pulsare aut cuiquam ante eum respondere aut quicquam praeponere praesumat; neque [v] criminale negotium in iudicio seculari proponere audeat.

Si quis secularium per calumniam ecclesiam vel res eius aut clericos cuiuslibet ordinis fatigare [w] temptaverit et ex hoc convictus fuerit, ab ecclesiae liminibus et catholica communione, nisi digne paenituerit et per satisfaccionem ecclesiae emendaverit, pellatur, et clericus ordine suo purgetur [x].

Libertus vel liberta in nullis negotiis contra quemquam testimonium dicere admittantur excepto in aliquibus causis, ubi ingenuitas deesse dinoscitur, sicut permissum est et de servis. Quia indignum nostra pensat clementia, ut libertorum testimonia ingenuis damna concuciant. Qui vero de eisdem fuerint progeniti, ad testimonium admittantur.

Non solum ille, qui furtum fecerit, sed etiam et quicumque conscius fuerit vel furto ablata sciens susceperit, in numero furantium habeatur et simili vindicte subiaceat.

Quicumque violenter expulerit possidentem, priusquam pro ipso iudicis sententia praecedat, si causam meliorem habuerit, ipsam causam, de qua agitur, perdat. Ille vero, qui violentiam pertulit, universa in statu, quo fuerant, recipiat, et, quae possedit, securus teneat. Si vero illud invadit, quod per iudicium obtinere potuit, et causam amittat et aliud tantum, quantum invasit, reddat expulso.

Ut fideles fidem sanctae trinitatis discant; in qua inter cetera credere oportet, quod per spiritum sanctum remissio peccatorum in baptismate, confirmacione, paenitentia et in ceteris canonicis decretis, sicut scriptum est, conferatur, et quod fidelibus in ecclesia per Christum eiusdem sancti spiritus dono per ministerium sacerdotale et per penitentiam remissio peccatorum indubitanter adtribuatur, et quod gentium omnium in vera carne in adventu Christi resurrectio futura sit. Et cetera. Quam fidem memoriter teneant et suis sacerdotibus eam reddant et exponant per singula verba. Et ipsi sacerdotes eam fideliter et pleniter atque veraciter populum doceant, quoniam primum fundamentum christiane religionis fides catholica est. Et haec fides tunc vera est et fructuosa, si bonis operibus exornetur, id est spe, caritate, humilitate, ||fol. 151v|| [y] castitate, continentia, sobrietate, unanimitate, concordia, iustitia, pietate, misericordia, innocentia, simplicitate et ceteris his similibus. Quae omnia in dilectione dei et proximi consistunt. Sine his enim nemo potest deo placere nec salvus esse.

Si quis presbiterorum, diaconorum vel reliquorum clericorum contumax aut superbus vel inoboediens aut rebellis episcopo suo extiterit, gradum habentes proprio gradu careant. Reliqui vero clerici vel monachi aut laici usque [z] ad satisfaccionem communione priventur.

Si iudex cuiuslibet ordinis clericum publicis accionibus inclinare aut distringere aut calumniare vel iniuriare absque episcopi sui permissu praesumpserit, usque ad ecclesiae satisfaccionem cum omnibus tantis sceleribus auxiliantibus aut faventibus communione privetur. Episcopus tamen non dimittat, ut iniuriam pacientibus plenam de praefatis clericis iustitiam canonicae non faciat.

Ut fideles oracionem dominicam discant et intelligant [a] et suis [b] sacerdotibus eam verbo ex verbo reddant et aliis fidelibus, qui eam nesciunt, doceant.

Ut nullus episcoporum vel presbiterorum parrochiam alterius invadat; sed contentus sit gubernacione creditę sibi plebis.

Ut monasteria, quae deo consecrata sunt, nulli liceat in ali||fol. 152r||quo inquietare nec quicquam de eorum rebus violenter abstrahere.

Ut episcopi atque clerici peregrini contenti sint hospitalitatis munere oblato; nullique eorum liceat ullum officium sacerdotale absque permissu episcopi, in cuius parrochia esse cognoscitur agere.

Ut nullus episcoporum se praeferat alteri per ambicionem, sed omnes agnoscant tempus et ordinem suae ordinacionis.

Placuit, ut fideles oblaciones eorum sacerdotibus cotidie, si fieri potest, in ecclesia offerant. Et si cotidie non potest, saltim dominica die absque ulla excusacione fiat. Et ut praedicationem audiant, et, si fieri potest, omni dominica die communicent, nisi criminali peccato et manifesto inpediantur; quia aliter salvi esse non possunt, quoniam dominus dixit: Qui manducat carnem meam et bibit sanguinem meum, in me manet, et ego in eo. Et, qui manducat me, vivit propter me; et cetera exempla, quae prolixa sunt hic scribere.

Ut sacerdotes signa tangant horis canonicis et illorum officium agant sive diurnale sive nocturnale; quia scriptum est: Sine intermissione orate. Et idcirco non dimittant horas canonicas.

Ut sacerdotes stolas portent propter signum castitatis, sicut decretum est.

Te igitur non inchoent sacerdotes nisi post angelicum hymnum finitum.

Ut adnuncient presbiteri omnibus fidelibus sibi subiectis symbolum et orationem dominicam, ut sancto spiritu inlustrante salventur.

Adnuncient presbiteri ut neque [f] viri neque [g] femine de sacro fonte filiolos vel filiolas suscipiant, nisi memoriter symbolum et oracionem dominicam tenuerint.

Placuit, ut fideles silentium in ecclesia teneant et devote verbum dei audiant, et confessi veraciter de omnibus sceleribus suis sacerdotibus fiant, et mundent corpora et corda eorum, in quibus deus condigne habitare dignetur, quoniam illis dictum est: Templum dei estis, in quibus habitare desidero. Et ut eorum sacerdoti in omnibus oboediant, et instruantur, pro quibus [h] missa vel sacerdotes constituti sint; et intellegant [i] vim et misterium dominici corporis et sanguinis et missae sive precum, quae in ea a sacerdote fiunt. Dicitur enim in ipsa oracione: Memento, domine, famulorum famularumque tuarum et omnium circumstancium, quorum tibi fides cognita est et nota [k] ||fol. 153r|| [l]