Die Sammlungen in clm 3851.3853
Zurück zur Übersicht

Im Jahre 1894 hat Victor KRAUSE einen bis heute nicht überholten Aufsatz veröffentlicht, der die Analyse von zwei Münchener Codices mit hauptsächlich kanonistischem Inhalt zum Gegenstand hatte: Die Münchener Handschriften 3851.3853 mit einer Kompilation von 181 Wormser Schlüssen, in: NA 19 (1894) S. 85-139.
Die dort tradierten 'Sammlungen' bzw. Materialmassen enthalten verschiedene Kapitel aus Benedictus Levita, die im Folgenden in handschriftengetreuem Wortlaut wiedergegeben werden.
Die Parallelhandschriften Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 217 und Par. lat. 3878 (die Handschrift überliefert die meisten der hier interessierenden Kapitel wegen Blattverlusts nicht) werden mit einbezogen. Es gelten dabei folgende Siglen: M1 = clm 3851; M = clm 3853; H = Heiligenkreuz 217; P = Par. lat. 3878.

M1 fol. 54r: Ben. Lev. 1, 302?

... super magistrum. Presbiter autem nisi [über der Zeile nachgetragen] in XLIIII testimoniis non dampnabitur. Diaconus autem cardine constitutus in urbe Roma nisi in XXXVII non dampnabitur. Subdiaconus, acolitus, exorcista et [über der Zeile nachgetragen] lector nisi, sicut scriptum est, in VII testimoniis filios habentes et uxores et omnino Christum predicantes. Sic dicatur mystica veritas.

Kommentar: Dieses Kapitel, das sich ausschließlich in M1 findet (vgl. KRAUSE S.  91 Anm. 2), muss keineswegs aus Benedict stammen. Der hier fragmentarisch tradierte Ps.-Silvester-Kanon war relativ bekannt und ist z.B. auch bei Ansegis als 1, 132 überliefert (SCHMITZ, Ansegis, MGH Cpit. N.S. 1, 1996, S. 506ff.). Das kurze Stück erlaubt keine verlässliche Provenienzbestimmung.


Ben. Lev. 3, 107, 108, 112, 206 in den 181 "Wormser Schlüssen"

Kapitelverzeichnis M fol. 85r; H fol. 108v-109r; fehlt P (Kapitulatio und Kapiteltexte):
CXLV. Ut accusatores[acusatores H] suspiciosos nemo suscipiat.
CXLVI. De accusatoribus saeculi, quos decreta canonum non removent.
CXLVII. Quorum vita et libertas nescitur, ut accusare non possint sacerdotes.
...
CLI. De his, qui aliorum ecclesias pecunia subripiunt.

Texte und Kommentar:
Ben. Lev. 3, 107 (M1 fol. 68v; M fol. 118v; H fol. 142r):
CXLV[fehlt M1]. Accusatores[Acusatores M1] calumniosos [korr. aus calumniosus M1] vel suspiciosos nemo suscipiat, nemo audiat.
Ben. Lev. 3, 108:
CXLVI[fehlt M1]. Accusatores et acusationes[accusationes M1], quas sęculi leges non admittunt[korr. aus admittant M1], canonum quoque decreta non removent.
Kommentar: Abweichend und nicht sinnvoll ist der Schluss. Bei Benedict lautet er: et nos submovemus.
Ben. Lev. 3, 112
CXLVII[fehlt M1]. Quorum fides, vita et libertas nescitur, non possint sacerdotes accusare nec viles personę, nisi in propriis causis.
Kommentar: Der Schluss (nec viles personę nisi in propriis causis) fehlt bei Benedict. Die Klausel nisi in propriis causis könnte jedoch durch Benedict induziert sein. So heißt es in den sachlich verwandten und in relativer Nachbarschaft zur zitierten Stellen stehenden Kapiteln 3, 90 bzw. 3, 119: ... ad arguendum non admittantur, nisi de propriis causis. Die viles personae kommen hingegen bei Benedict in einschlägigem Kontext nur in 2, 362 vor: Viles personae nullatenus admittantur ad accusationem sacerdotum. Eine Kombination dieser beiden Stellen ist zwar möglich, aber doch nicht recht wahrscheinlich. Mehr spricht dafür, dass wir es hier mit einer eigenständigen Sonderform zu tun haben.
Ben. Lev. 3, 206
CLI[fehlt M1; CLIII H]. DE HIS SACERDOTIBUS VEL CLERICIS, QUI PER PECUNIAS ALIORUM SACERDOTUM ECCLESIAS AUT BENEFICIA SUBRIPIUNT VEL SUBVERTUNT.
Sancitum est atque omnibus modis prohibitum, ut si[fehlt H] quis presbiter preventus fuerit alicui clerico[clero M1] aut[vel H] laico munera dare aut dedisse aut aliquam pecuniam tribuere, ut alterius presbiteri ecclesiam subripiat pro hac cupiditate vel[seu M1] rapina turpis lucri gratia[gram (!) H] deiciatur a clero et alienus existat a regula. Nam si pro misericordia episcopo placuerit longo tempore eum pęnitendo quę gessit in carceris erumna recludere et usque ad satisfactionem ibi detinere et postea, si se correxerit et talia deinceps minime[vor minime Rasur von 2 Buchstaben M] se facere promiserit, humanius erga eum agere potuerit[potuit H], si voluerit et ipse dignus inventus fuerit.


Ben. Lev. 1, 279 in einer 33 Kapitel umfassenden Sammlung

Vgl. KRAUSE S. 112. Dieses Kapitel steht am Ende von Buch 3 der Kapitulariensammlung des Ansegis in der Handschrift Paris, Bibl. Nat. 9654 (vgl. Coll. cap. Ansegisi, ed. SCHMITZ, MGH Capit. N.S. 1 S. 614, 13-28.). Dieser Codex gehört auch zu denen, die am Ende von Buch 2 die Benedict-Kapitel 1, 36-37, 186 tradieren (siehe unten). Insoweit besteht hier ein unbezweifelbarer Zusammenhang. – Rubrik M fol. 248r, Text fol. 250r-251r; H fol. 267r, 269r-v; fehlt P:
X. Ut intellegatur, in quo facto inmunitas frangatur.
...
X.[am Rande neben der Kapitelzahl: De immunitate M] UT INTELLEGATUR, IN QUO FACTO INMUNITAS FRANGATUR.
Pervenit ad nos quod quedam aecclesiae ac monasteria[monasterias H] nostras et praedecessorum[depraecessorum H] nostrorum inmunitates habentia multa praeiudicia et infestationes a quibusdam patiantur, et nec per easdem inmunitates ullam defensionis tuitionem habere valeant, propter hoc quod ab eisdem inmunitatum temeratoribus dicatur non plus inmunitatis nomine complecti quam claustra monasterii, cetera quoque, quamvis ad easdem aecclesias vel monasteria pertineant, extra inmunitatem esse. Propter hoc volumus atque decernimus, ut omnes intellegant[intelligant H] non solum claustra[caustra H] monasterii vel[vel fehlt H] ęcclesię atque castitia[castitio H] ecclesiarum sub inmunitatis defensione consistere, verum etiam domos et villas et septa villarum et piscatoria manu facta, et quidquic[quicquid H] fossis aut sepibus vel etiam alio clausarum genere praecingitur, eodem inmunitatis nomine contineri. Et quicquid intra huiusmodi munimenta ad ius earundem ęecclesiarum vel monasteriorum pertinentia a quolibet homine nocendi vel damnum inferendi causa spontanea voluntate committitur[commititur H], in hoc facto inmunitas fracta iudicatur. Quod vero in agris vel campis ac silvis, quę sine laborationibus sunt et nullo modo a munitione cinguntur, casu, sicut fieri solet, a quibuslibet hominibus quiddam damni fuerit factum, quamvis idem ager aut campus aut silva ad ęcclesiam vel ad monasterium praeceptum inmunitatis habentem pertineat, non tamen in hoc inmunitas fracta iudicanda est. Et ideo non sexcentorum solidorum compositione, sed secundum legem quę in eodem loco tenetur is multandus est, qui scandalum vel damnum in tali loco fecisse convictus fuerit.


Ben. Lev. 1, 341, 2, 383 und 1, 36-37 und 186 in einer 96 Kapitel umfassenden Sammlung

Vgl. KRAUSE S. 114. Die zwei Kapitel 1, 341 und 2, 383 bilden den Auftakt dieser Sammlung und in ihrer Zusammenstellung eine Einheit, die bereits 857 im Anhang zum Kapitular von Quierzy vorkommt. Sie sind in der entsprechenden Datei behandelt, deshalb wird hier nur noch einmal der Text von M geboten.
Kapitelverzeichnis M fol. 264r; H fol. 283r:
I. De eo, qui infra regnum sine iussione dominica vi praedaverit.
II. De eo, qui infra regnum rapinam fecerit aut de rebus aecclesiarum aliquid abstulerit.

1, 341 und 2, 383 – Text M fol. 268r-v; H 287r-v:
I. Si quis in exercitu infra regnum sine iussione dominica per vim hostilem aliquid praedare voluerit aut foenum tollere aut granum sive peccora maiora vel minora domosque infringere vel incendere, haec ne fiant, omnino prohibemus. Quodsi ab aliquo praesumptiose factum fuerit, LX solidis, si liber est, sit culpabilis, et omnia similia restituat, aut cum XII testibus se purget. Si vero servus hoc fecerit, capitali crimini subiaceat, et dominus omnia similia restituat, quia servum suum non correxit nec custodivit, ut talia non perpetraret; quoniam, si nosmetipsos comedimus, cito deficiemus. Unusquisque tamen custodiat exercitum suum, ne aliqua depraedatio infra regnum fiat.
II. Si quis infra regnum rapinam fecerit aut cuiquam nostro fideli eiusque homini aliquid vi abstulerit], in triplo, cui aliquid abstulit, legaliter componat, et insuper pannum nostrum, LX solidos, nobis persolvat. Postmodum vero ante nos a comite adducatur, ut in bastinaco retrusus, usque dum nobis placuerit, poenas luat. Nam si publice actum fuerit, publicam inde penitentiam agat iuxta sanctorum canonum sanctionem; si vero occulte, sacerdotum consilio ex hoc agat penitentiam; quoniam raptores, ut ait apostolus, nisi vero egerint penitentiam, regnum dei non possidebunt. Qui vero de rebus ecclesiarum aliquid abstulerit, gravius inde iudicetur; quia sacrarum rerum ablatio sacrilegium est, et sacrilegus vocatur, qui ex eis aliquid abstulerit aut rapuerit. Extorres namque a liminibus sanctę matris ecclesię qui leserunt, sunt habende atque firmiter denotande.

In derselben Sammlung (deren 'Einheit' eigentlich nur durch die Zählung des Codex und ein entsprechendes Kapitelverzeichnis konstituiert wird) findet sich als c. 58 Ben. Lev. 1, 36, das mit c. 37 und 186 zu einer Einheit verbunden ist (weshalb Krause auch nur 1, 36 als rezipiert verzeichnete). Zu Ben. Lev. 1, 36 vgl. ausführlich Gerhard SCHMITZ, Die allmähliche Verfertigung der Gedanken beim Fälschen. Unausgegorenes und Widersprüchliches bei Benedictus Levita, in: Fortschritt durch Fälschungen? Ursprung, Gestalt und Wirkungen der pseudoisidorischen Fälschungen, hgg. von Wilfried HARTMANN und Gerhard SCHMITZ (2002) S. 29-60 (mit Edition von c. 36). – Die Trias Ben. Lev. 1, 36-37 und 186 findet sich mit denselben Besonderheiten im Text auch in drei Ansegis-Handschriften (Coll. cap. Ansegisi, ed. SCHMITZ, MGH Capit. N.S. 1 S. 563f.). Insofern fassen wir hier denselben Überlieferungsstrang (was insbesondere für Par. lat. 9654 gilt).

Kapitelverzeichnis M fol. 265v; H fol. 284v; P fol. 159v (nur Rubrik):
LVIII. Qualiter de sacerdotibus purgationes vel sacramenta fiant, et de vvergeldo[vveregildo P] eorum.

1, 36-37, 186 Text M fol. 284v-285v; H. fol. 304v-305r:
Omnibus vobis visu aut auditu notum esse non dubitamus, quod sepissime suadente antiquo hoste sacerdotibus crimina diversa obiciantur. Sed quoniam qualiter ex eis ab his rationabilis[racinabilis H] examinatio et satisfactio fiat, licet tempore bone memorię domni[deoni (!) H] Pippini[pppini (!) H] genitoris nostri sive priscis temporibus a sanctis patribus et a reliquis bonę devotionis[devocitonis (!) H] hominibus sepissime ventilatum fuerit, nos tamen pleniter et ad liquidum definitum reperire minime nequivimus. Nostris quoque temporibus idipsum a sanctis episcopis et reliquis sacerdotibus et ceteris ecclesiasticę dignitatis ministris nostris in regnis seu in aliis deo degentibus, nobisque una cum eis agentibus, sepissime propter multas et nimias proclamationes quę ex hoc ad nos ex diversis partibus venerunt ventilatum est. Sed qualiter consultu domni et patris nostri Leonis apostolici, caeterorumque romane ecclesiae episcoporum omnium ceterorumque sacerdotum ac levitarum auctoritate et consensu, atque reliquorum fidelium et cunctorum consiliariorum nostrorum consultu definitum est, vobis omnibus utriusque[utrisque H] ordinis magistris scire volumus. Statutum est namque ratione et necessitate auctoritate praedicta consulto omnium ut quociescumque cuique sacerdoti crimen inponitur, si ipse acusator talis fuerit, ut recipi debeat; quia quales ad acusationem sacerdotum admitti[admiti H] debeant, in canonibus pleniter expressum est. Si autem, ut ductum[so! M] est, ille acusator, qui canonicę est recipiendus, cum legitimo numero virorum et bonorum testium adprobare in conspectu episcoporum poterit, tunc canonicę diiudicetur. Et si culpabilis inventus fuerit, canonicę damnetur. Si vero cum suprascripto praetextu adprobare ipse acusator minime potuerit, et hoc canonicę definiatur. Ipse ergo[über der Zeile nachgetragen M] sacerdos si suspiciosus aut incredibilis suo episcopo aut reliquis suis consacerdotibus sive bonis et iustis de suo populo vel de sua plebe hominibus fuerit, ne in crimine aut praedicta suspicione[suspicone H] remaneat, cum tribus aut quinque aut septem bonis ac vicinis sacerdotibus[sacardotibus H], exemplo Leonis papę, qui XII episcopos in sua purgatione habuit vel eo amplius, si suo episcopo visum fuerit, aut necesse propter tumultum populi inesse prospexerit, et cum aliis bonis et iustis hominibus, se sacramento coram populo super IIIIor evvangelia datum purgatum ęcclesię reddat. Si quis autem scire desiderat, quales testes ad acusationem sacerdotum recipi debeant, et quid de acusatore faciendum sit, pleniter in canonibus repperiri poterit.
[1.37 fol. 285v M2]
Manifestum est confiteri eum de crimine, qui indulto et delegati iuditio purgandi se occasionem non utitur. Nihil enim interest, utrum in praesenti examine[exanime H] omnia quę dicta sunt de eo conprobentur, cum ipsa absentia pro confessione constat[consistat H].
[1.186]
Presbiteri interfecti episcopo, ad cuius parrochiam pertinent, solvantur secundum capitulare gloriosi Karoli genitoris nostri, ita videlicet ut medietatem uuirgildi eius episcopus utilitatibus ęcclesię cui praefuit tribuat, et alteram medietatem in elemosina illius[ipsius H] iuste disperciat[discpercia H]: quia nullus nobis heres proximior videtur quam ille, qui ipsum domino sociavit.



2008-01-31 G.Sch.