Im Jahre 1894 hat Victor KRAUSE einen bis heute nicht überholten Aufsatz veröffentlicht, der die Analyse von zwei Münchener Codices mit hauptsächlich kanonistischem Inhalt zum Gegenstand hatte: Die Münchener Handschriften 3851.3853 mit einer Kompilation von 181 Wormser Schlüssen, in: NA 19 (1894) S. 85-139.
Die dort tradierten 'Sammlungen' bzw. Materialmassen enthalten verschiedene Kapitel aus Benedictus Levita, die im Folgenden in handschriftengetreuem Wortlaut wiedergegeben werden.
Die Parallelhandschriften Heiligenkreuz, Stiftsbibliothek 217 und Par. lat. 3878 (die Handschrift überliefert die meisten der hier interessierenden Kapitel wegen Blattverlusts nicht) werden mit einbezogen. Es gelten dabei folgende Siglen: M1 = clm 3851; M = clm 3853; H = Heiligenkreuz 217; P = Par. lat. 3878.
... super magistrum. Presbiter autem nisi [über der Zeile nachgetragen]
in XLIIII testimoniis non dampnabitur. Diaconus autem cardine constitutus in
urbe Roma nisi in XXXVII non dampnabitur. Subdiaconus, acolitus, exorcista et [über der Zeile nachgetragen] lector nisi, sicut scriptum est, in VII testimoniis filios habentes et uxores et omnino Christum predicantes. Sic dicatur
mystica veritas.
Kommentar: Dieses Kapitel, das sich ausschließlich in M1 findet (vgl. KRAUSE S. 91 Anm. 2), muss keineswegs aus Benedict stammen. Der hier fragmentarisch tradierte
Ps.-Silvester-Kanon war relativ bekannt und ist z.B. auch bei Ansegis als 1, 132 überliefert (SCHMITZ, Ansegis, MGH Cpit. N.S. 1, 1996, S. 506ff.). Das kurze Stück erlaubt keine verlässliche Provenienzbestimmung.
Kapitelverzeichnis M fol. 85r; H fol. 108v-109r; fehlt P (Kapitulatio und Kapiteltexte):
CXLVI. De accusatoribus saeculi, quos decreta canonum non
removent.
CXLVII. Quorum vita et libertas nescitur, ut accusare non
possint sacerdotes.
...
CLI. De his, qui aliorum ecclesias pecunia subripiunt.
Texte und Kommentar:
Ben. Lev. 3, 107 (M1 fol. 68v; M fol. 118v; H fol. 142r):
CXLV[fehlt M1]. Accusatores[Acusatores M1] calumniosos [korr. aus calumniosus M1] vel suspiciosos nemo suscipiat, nemo audiat.
Ben. Lev. 3, 108:
CXLVI[fehlt M1]. Accusatores et
acusationes[accusationes M1], quas
sęculi leges non admittunt[korr. aus admittant M1], canonum quoque decreta non removent.
Kommentar: Abweichend und nicht sinnvoll ist der Schluss. Bei Benedict lautet er: et nos submovemus.
Ben. Lev. 3, 112
CXLVII[fehlt M1]. Quorum fides, vita et libertas nescitur, non possint sacerdotes accusare nec viles personę, nisi in propriis causis.
Kommentar: Der Schluss (nec viles personę nisi in propriis causis) fehlt bei Benedict. Die Klausel nisi in propriis causis könnte jedoch durch Benedict induziert sein. So heißt es in den sachlich verwandten und in relativer Nachbarschaft zur zitierten Stellen stehenden Kapiteln 3, 90 bzw. 3, 119: ... ad arguendum non admittantur, nisi de propriis causis. Die viles personae kommen hingegen bei Benedict in einschlägigem Kontext nur in 2, 362 vor: Viles personae nullatenus admittantur ad accusationem sacerdotum. Eine Kombination dieser beiden Stellen ist zwar möglich, aber doch nicht recht wahrscheinlich. Mehr spricht dafür, dass wir es hier mit einer eigenständigen Sonderform zu tun haben.
Ben. Lev. 3, 206
CLI[fehlt M1; CLIII H]. DE HIS SACERDOTIBUS VEL CLERICIS, QUI PER PECUNIAS ALIORUM SACERDOTUM ECCLESIAS AUT BENEFICIA SUBRIPIUNT
VEL SUBVERTUNT.
Sancitum est atque omnibus modis prohibitum, ut si[fehlt H] quis
presbiter preventus fuerit alicui clerico[clero M1] aut[vel H] laico munera
dare aut dedisse aut aliquam pecuniam tribuere, ut alterius
presbiteri ecclesiam subripiat pro hac cupiditate
vel[seu M1] rapina
turpis lucri gratia[gram (!) H] deiciatur a clero et alienus existat
a regula. Nam si pro misericordia episcopo placuerit
longo tempore eum pęnitendo quę gessit in carceris
erumna recludere et usque ad satisfactionem ibi detinere et
postea, si se correxerit et talia deinceps
minime[vor minime Rasur von 2 Buchstaben M] se
facere promiserit, humanius erga eum agere potuerit[potuit H], si
voluerit et ipse dignus inventus fuerit.
Vgl. KRAUSE S. 112. Dieses Kapitel steht am Ende von Buch 3 der
Kapitulariensammlung des Ansegis in der
Handschrift Paris, Bibl. Nat. 9654 (vgl. Coll. cap. Ansegisi, ed. SCHMITZ, MGH Capit. N.S. 1 S. 614, 13-28.). Dieser Codex gehört auch zu denen, die am Ende von Buch 2 die Benedict-Kapitel 1, 36-37, 186 tradieren (siehe unten). Insoweit besteht hier ein unbezweifelbarer Zusammenhang. – Rubrik M fol. 248r, Text fol. 250r-251r; H fol. 267r, 269r-v; fehlt P:
X. Ut intellegatur, in quo facto inmunitas frangatur.
...
X.[am Rande neben der Kapitelzahl: De immunitate M] UT INTELLEGATUR, IN QUO FACTO INMUNITAS FRANGATUR.
Pervenit ad nos quod quedam aecclesiae ac monasteria[monasterias H]
nostras et praedecessorum[depraecessorum H] nostrorum inmunitates habentia multa
praeiudicia et infestationes a quibusdam patiantur, et nec per
easdem inmunitates ullam defensionis tuitionem habere valeant,
propter hoc quod ab eisdem inmunitatum temeratoribus dicatur non
plus inmunitatis nomine complecti quam claustra monasterii,
cetera quoque, quamvis ad easdem aecclesias vel monasteria
pertineant, extra inmunitatem esse. Propter hoc volumus atque
decernimus, ut omnes intellegant[intelligant H] non solum claustra[caustra H] monasterii
vel[vel fehlt H] ęcclesię atque castitia[castitio H]
ecclesiarum sub inmunitatis defensione consistere, verum etiam
domos et villas et septa villarum et piscatoria manu facta,
et quidquic[quicquid H] fossis aut sepibus vel etiam alio clausarum genere
praecingitur, eodem inmunitatis nomine contineri. Et quicquid
intra huiusmodi munimenta ad ius
earundem ęecclesiarum vel monasteriorum pertinentia a
quolibet homine nocendi vel damnum inferendi causa spontanea
voluntate committitur[commititur H], in hoc facto inmunitas fracta iudicatur.
Quod vero in agris vel campis ac silvis, quę sine
laborationibus sunt et nullo modo a munitione
cinguntur, casu,
sicut fieri solet, a quibuslibet
hominibus quiddam damni fuerit factum, quamvis
idem ager aut campus aut silva ad ęcclesiam vel ad
monasterium
praeceptum inmunitatis habentem pertineat, non tamen in hoc
inmunitas fracta iudicanda est. Et ideo non sexcentorum
solidorum compositione, sed secundum legem quę
in eodem
loco tenetur is multandus est, qui scandalum vel damnum in tali
loco fecisse convictus fuerit.
Vgl. KRAUSE S. 114. Die zwei Kapitel 1, 341 und 2, 383 bilden den Auftakt dieser Sammlung und in ihrer Zusammenstellung eine Einheit, die bereits 857 im Anhang zum Kapitular von
Quierzy vorkommt. Sie sind in der entsprechenden Datei behandelt, deshalb wird hier nur noch einmal der Text von M geboten.
Kapitelverzeichnis M fol. 264r; H fol. 283r:
I. De eo, qui infra regnum sine iussione dominica vi praedaverit.
II. De eo, qui infra regnum rapinam fecerit aut de rebus aecclesiarum aliquid abstulerit.
1, 341 und 2, 383 – Text M fol. 268r-v; H 287r-v:
I. Si quis in exercitu infra regnum sine iussione
dominica per vim hostilem aliquid praedare voluerit
aut foenum tollere aut granum sive peccora maiora vel
minora domosque infringere vel incendere, haec ne
fiant, omnino prohibemus. Quodsi ab aliquo
praesumptiose factum fuerit, LX solidis, si liber
est, sit culpabilis, et omnia similia restituat, aut
cum XII testibus se purget. Si vero servus hoc
fecerit, capitali crimini subiaceat, et dominus omnia
similia restituat, quia servum suum non correxit nec
custodivit, ut talia non perpetraret; quoniam, si
nosmetipsos comedimus, cito deficiemus. Unusquisque tamen
custodiat exercitum suum, ne aliqua depraedatio infra
regnum fiat.
II. Si quis infra regnum rapinam fecerit aut cuiquam
nostro fideli eiusque homini aliquid vi abstulerit],
in triplo, cui aliquid abstulit, legaliter componat,
et insuper pannum nostrum, LX solidos,
nobis persolvat. Postmodum vero ante nos a comite
adducatur, ut in bastinaco retrusus, usque dum
nobis
placuerit, poenas luat. Nam si publice actum fuerit,
publicam inde penitentiam agat iuxta sanctorum canonum
sanctionem; si vero occulte, sacerdotum consilio
ex hoc agat penitentiam; quoniam raptores, ut ait
apostolus, nisi vero egerint penitentiam, regnum dei non
possidebunt. Qui vero de rebus ecclesiarum aliquid
abstulerit, gravius inde iudicetur; quia sacrarum rerum
ablatio sacrilegium est, et sacrilegus vocatur, qui ex
eis aliquid abstulerit
aut rapuerit. Extorres namque a liminibus sanctę
matris ecclesię
qui leserunt, sunt
habende atque firmiter denotande.
In derselben Sammlung (deren 'Einheit' eigentlich nur durch die Zählung des Codex und ein entsprechendes Kapitelverzeichnis konstituiert wird) findet sich als c. 58 Ben. Lev. 1, 36, das mit c. 37 und 186 zu einer Einheit verbunden ist (weshalb Krause auch nur 1, 36 als rezipiert verzeichnete). Zu Ben. Lev. 1, 36 vgl. ausführlich Gerhard
SCHMITZ, Die allmähliche Verfertigung der Gedanken beim Fälschen. Unausgegorenes und Widersprüchliches bei Benedictus Levita, in: Fortschritt durch Fälschungen? Ursprung, Gestalt und Wirkungen der pseudoisidorischen Fälschungen, hgg. von Wilfried HARTMANN und Gerhard SCHMITZ (2002) S. 29-60 (mit Edition von c. 36). – Die Trias Ben. Lev. 1, 36-37 und 186 findet sich mit denselben Besonderheiten im Text auch in drei Ansegis-Handschriften (Coll. cap. Ansegisi, ed. SCHMITZ, MGH Capit. N.S. 1 S. 563f.). Insofern fassen wir hier denselben Überlieferungsstrang (was insbesondere für Par. lat. 9654 gilt).
Kapitelverzeichnis M fol. 265v; H fol. 284v; P fol. 159v (nur Rubrik):
LVIII. Qualiter de sacerdotibus purgationes vel sacramenta fiant, et de vvergeldo[vveregildo P] eorum.
1, 36-37, 186 Text M fol. 284v-285v; H. fol. 304v-305r:
Omnibus vobis visu aut auditu notum esse non dubitamus,
quod sepissime suadente antiquo hoste
sacerdotibus crimina diversa obiciantur. Sed quoniam qualiter
ex eis ab his rationabilis[racinabilis H] examinatio et
satisfactio fiat, licet
tempore bone memorię domni[deoni (!) H] Pippini[pppini (!) H] genitoris nostri sive
priscis temporibus a sanctis patribus et a reliquis bonę
devotionis[devocitonis (!) H] hominibus sepissime ventilatum fuerit, nos tamen
pleniter et ad liquidum definitum reperire minime nequivimus.
Nostris quoque temporibus idipsum a sanctis episcopis et
reliquis sacerdotibus et ceteris ecclesiasticę dignitatis
ministris nostris in regnis seu in aliis deo degentibus,
nobisque una
cum eis agentibus, sepissime propter multas et nimias
proclamationes quę ex hoc ad nos ex diversis partibus
venerunt ventilatum est. Sed qualiter consultu domni et patris
nostri Leonis apostolici, caeterorumque romane ecclesiae
episcoporum
omnium ceterorumque sacerdotum ac levitarum auctoritate et consensu,
atque reliquorum fidelium et cunctorum consiliariorum nostrorum
consultu definitum est, vobis omnibus utriusque[utrisque H]
ordinis
magistris scire volumus. Statutum est namque ratione et
necessitate auctoritate praedicta consulto omnium ut
quociescumque cuique
sacerdoti crimen inponitur, si ipse
acusator talis fuerit, ut recipi debeat; quia
quales ad acusationem
sacerdotum admitti[admiti H] debeant, in canonibus pleniter expressum
est. Si autem, ut ductum[so! M]
est, ille acusator, qui canonicę est
recipiendus, cum legitimo
numero virorum et bonorum testium adprobare in conspectu
episcoporum poterit, tunc canonicę diiudicetur. Et si
culpabilis inventus fuerit, canonicę damnetur. Si vero cum
suprascripto praetextu adprobare ipse acusator minime
potuerit, et hoc canonicę definiatur. Ipse
ergo[über der Zeile nachgetragen M] sacerdos si suspiciosus
aut incredibilis suo episcopo aut reliquis suis
consacerdotibus sive bonis et iustis de suo populo vel de sua
plebe hominibus fuerit, ne in crimine aut praedicta
suspicione[suspicone H] remaneat, cum tribus aut quinque aut septem bonis ac
vicinis sacerdotibus[sacardotibus H], exemplo Leonis papę, qui XII episcopos
in sua purgatione habuit vel eo amplius,
si suo episcopo visum fuerit, aut necesse propter tumultum
populi inesse prospexerit, et cum aliis bonis et iustis
hominibus, se sacramento coram populo super IIIIor
evvangelia datum purgatum ęcclesię reddat. Si quis autem scire
desiderat, quales testes ad acusationem sacerdotum recipi
debeant, et quid de acusatore faciendum sit, pleniter in
canonibus repperiri poterit.
[1.37 fol. 285v M2]
Manifestum est confiteri eum de crimine,
qui indulto et delegati iuditio purgandi se
occasionem non utitur. Nihil enim interest, utrum in praesenti
examine[exanime H] omnia quę dicta sunt de eo conprobentur, cum ipsa
absentia pro confessione constat[consistat H].
[1.186]
Presbiteri interfecti episcopo, ad cuius parrochiam
pertinent, solvantur secundum capitulare gloriosi Karoli
genitoris nostri, ita videlicet ut medietatem
uuirgildi eius
episcopus utilitatibus ęcclesię cui praefuit tribuat, et
alteram medietatem in elemosina illius[ipsius H] iuste disperciat[discpercia H]: quia
nullus nobis heres proximior videtur quam
ille, qui ipsum domino sociavit.