Ut unaquaeque ecclesia sive unusquisque sacerdos suum primatum teneat, sicut in antiquis canonibus constitutum est.
Clerici, qui praeficiuntur in parroechiis vel qui ordinantur in monasteriis vel basilicis martyrum, sub episcoporum, qui in unaquaqua civitate sunt, secundum sanctorum patrum traditiones, potestate permaneant, nec per contumaciam ab episcopo suo dissiliant. Quicumque vero audent evertere huiuscemodi forman quocunque modo nec proprio subiciuntur episcopo, siquidem clerici sunt, canonum correptionibus subiciant. Si vero layci vel monachi fuerint, conmunione priventur.
Quod non opporteat sacerdotem vel clericum habentes adversus invicem negotia||fol.10r|| proprium episcopum relinquere et ad secularia negotia convolare.
Presbyteri et diaconi praeter episcopum nihil agere pertemptent.
Penes episcopos erit potestas, modum conversationis poenitentium probantes vel humanius erga eos agere vel amplius tempus adicere. Ante omnia vero praecedens eorum vita et posterior inquiratur, et ita eis impartiatur humanitas
Conversatio poenitentium et fides tempus abbreviat.
Si quis oblationes ecclesiae extra ecclesiam accipere vel dare voluerit praeter episcopi conscientiam vel eius, cui huiuscemodi sunt officia commissa, nec cum eius voluerit agere consilio, anathema sit.
Si quis oblata dederit vel acceperit praeter episcopum vel eum, qui constitutus est ab eo ad dispensandam misericordiam pauperibus, et qui dat et qui accipit, anathema sit.
Si quis episcopus damnatus a synodo vel presbiter aut diaconus a suo episcopo, ausi fuerint de sacro ministerio aliquid contingere, sive episcopus iuxta pręcedentem consuetudinem, sive presbyter aut diaconus, nullo modo liceat ei nec in alio synodo restitutionis spem aut locum habere satisfactionis. Sed et communicantes ei omnes abici de ecclesia; et maxime si postquam didicerint hoc factum esse, communicare temptaverint.
Cum excommunicatis non licere communicare; nec cum his, qui per domos conveniunt, devitantes orationes ecclesiae, simul orandum est. Ab alia ecclesia non suscipiendum, qui in alia minime congregatur.
Si quis ecclesiam dei conturbare et sollicitare persistit, tanquam seditiosus per potestates exteras opprimatur.
Monachus per unamquamque civitatem aut regionem subiectos esse episcopo, et quietem diligere, et intentos esse tantummodo ieiunio et orationi in locis, quibus renunciaverunt seculo permanentes. Nec ecclesiasticis vero nec secularibus negotiis communicent vel aliqua sint molestia propria monasteria deserentes, nisi forte eis praecipiatur, propter opus necessarium, ab episcopo civitatis.
Clericum permanere opportet in ecclesia cui in initio ab episcopo praetitulatus est, et ad quam confugit quasi ad potiorem. Hoc autem refutantes revocari debere ad suam ecclesiam, in qua primitus ordinata est. Et ibi tantummodo ministrare. Si quis hanc definitionem transgressus fuerit, decrevit sancta synodus a proprio gradu recedere.
Statuimus per omnia, ut hi, qui persecutionem patiuntur a pravis quibusque vel infidelibus, suscipiantur a iustis et fidelibus.
Aliqua canone et ordine tenentur, aliqua consuetudine firmata sunt.
Inhibitum est, ne quis alienos fines usurpet aut per praemium vel favorem alicuius terminos patrum statutos transcendat. Quamquam novellae suggestiones quae vel obscurae sunt vel sub genere latent, inspectae a nobis formam accipiant, et quod in laycis reprehenditur, id multo magis debet in clericis praedamnari. Universum concilium dixit: Nemo contra prophetas, nemo contra evangelium vel apostolum facit aliquid absque periculo.
Transgredientem canonum definitionem excommunicatum esse praecipimus.
||fol.10v||Episcopum convenit civitatis competentem monasteriorum providentiam gerere.
Si quis clericus ordinatur, moneri debet constituta servare.
Satisfactio poenitentiae non est tam temporis longitudine quam cordis compunctione pensanda.
Tempore poenitudinis habita moderatione episcopi arbitrio sunt constituenda, prout inspectorum animos viderit esse devotos. Pariter etiam habentes aetatis senilis intuitum et periculorum quorumque aut egritudinum respicientes necessitates.
Qui tales ordinat sacerdotes, quales esse non debent, non est hoc consulere populis, sed nocere nec prestare regimen, sed augere discrimen.
Qui in ordinandis sacerdotibus sanctorum patrum statuta neglexerunt, et quos refutare debuerunt consecrare. Unde si episcopi talem ordinaverint sacerdotem qualem esse non liceat, etiam si aliquo modo damnum proprii honoris evaserint, ordinationis tamen vim ulterius non habebunt. Nec ei sacramento unquam intererunt, quod neglecto iudicio prestiterunt.
Ab inlicitis ordinationibus est abstinendum et si quae factae sunt ordinationes inlicitae, removeantur. Nec tantum putemus petitiones valere populorum, ut cum his parere cupimus, contra voluntatem domini dei nostri, quae nos peccare prohibet, aliquid agamus.
Non est permittendum, ut rebaptizati ad clericatus gradum promoveantur.
Si quis excommunicatus fuerit pro suo neglectu, et tempore excommunicationis ante audientiam communicare praesumpserit, ipse in se damnationis iudicetur protulisse sententiam.
Placuit ut presbyteri non vendant rem ecclesiae, ubi sunt constituti, nescientibus episcopi sui.
Clerici vel continentes ad viduas vel virgines nisi ex iussu episcoporum vel presbyterorum non accedant. Et hoc non soli faciant, sed cum conclericis vel cum his, quibus episcopus aut presbyter iusserit. Nec ipsi episcopi vel presbyteri soli habeant accessum ad huiusmodi foeminas, sed ubi clerici praesentes sunt aut graves aliqui christiani.
Ut primae sedis episcopus non appelletur princeps sacerdotum aut summus sacerdos aut aliquid huiuscemodi, sed tantum primae sedis episcopus.
Poenitentibus secundum differentiam peccatorum episcopi arbitrio poenitentiae tempora decernantur.
Manumissiones in ecclesia sunt celebrandae.
Placuit ut nemini sit facultas, relicta principali cathedra, ad aliam ecclesiam in diocesi constituta se conferre vel in re propria diutius quam opportet constitutum curam vel frequentationem agere et propriam plebem negligere.
Defensores ecclesiarum adversus potentias secularum vel divitum ab inperatore sunt poscendi.
Placuit, ut quocienscunque concilium congregandum est, episcopi et presbyteri, qui neque aetate neque egritudine aut alia graviori necessitate impediuntur, conpetenter ||fol.11r|| occurrant. Quod si occurrere non potuerint, excusationes suas in tractoria subscribant.
Placuit ut qui semel in ecclesia legerit, ab alia ecclesia ad clericum non teneatur aut promoveatur. Et ut ab electis iudicibus non sit provocandum.
Poenitentes quicunque ex gravioribus sive ex laevioribus culpis poenitentiam gerunt, si nulla interveniat egritudo, quinta feria ante pascha eis est remittendum. Caeterum de pondere aestimando delictorum sacerdotis est iudicare.
Non opportet transferri terminos a patribus constitutos, ut alterius parroechiam alter invadat atque illuc caelebrare divina misteria, inconsulto eo, cui conmissa est, praesumat.
Rite bapzatos illo dono iterari non posse. Et aliter sola aqua lotos baptizare in nomine patris et filii et spiritus sancti necesse est provideri.
In ecclesia peccata populi multa remanere non debere.
Si quis interdicta despexerit, gradus sui periculo subiacebit.
Quisquis sacerdotum contra interdicta canonum fecerit, a suo officio submovendus. Et veniam sibi deinceps noverit denegari.
Qui se divinae militiae desiderat mancipari, sive inter lectores, sive inter exorcistas quinquennio teneatur. Exinde acolitus vel subdiaconus quatuor annis. Et sic ad benedictionem diaconatus, si meretur, accedat, in quo ordine quinque annis, si inculpate gesserit, adhęrere debebit. Et postea, si probus fuerit, sacerdos efficiatur.
Manifestum est confiteri eum de crimine, qui indulto et delegato iudicio purgandi se occasione non utitur. Nihil enim interest, utrum in praesenti examine omnia, quae dicta sunt de eo, comprobentur, cum ipsa absentia pro confessione constat.
Non debere quemquam ad iniuriam doctorum vindicare doctrinam: quia timeo ne conhibere sit hoc tacere. Et alibi: Merito causa nos respicit, si silentio faveamus errori.
Profundiores questiones nec contempnendae sunt nec penitus asserendae.
Nec otiosa nobis esse patitur, qui exercenda, non negligenda, donavit.
Si studere incipiamus novitati, traditum nobis a patribus ordinem calcabimus.
Sit unusquisque sacerdos concessis sibi contentus liminibus, nec in alterius parroechia quicquam praesumat; ne usurpatione locus alicuius [n] in alterius concedatur iniuriam.
Nulli sacerdoti liceat canones ignorare.
Docendus est populus, non sequendus.
Qui originali aut alicuius conditione obligati sunt, non debent ab episcopis ordinari, nisi forte eorum petitio aut voluntas accesserit, qui aliquid sibi in eos vindicant potestatis. Debet enim esse immunis ab aliis, qui divinae militiae fuerit aggregandus.
Ea quae male pullulant radicitus evellantur, et messam dominicam zizaniam nulla corrumpant.
||fol.11v||Usuram non solum clerici, sed nec laici christiani exigere debent.
Aliter nobis commissos regere non possumus, nisi eos, qui sunt perditores aut perditi, zelo fidei dominicae persequamur, et sanis mentibus, ne pestis haec latius divulgetur, severitate qua possumus abscidamus.
Ante tribunal domini de reatu negligentiae se non poterit excusare, qui plebem suam contra sacrilegae persuasionis auctores noluerit custodire.
Aliter unus grex et unus pastor non sumus, nisi quemadmodum apostolus docet diens: Simus autem perfecti in eodem sensu et in eadem sapientia.
Interiorum ordinum culpae ad nullos magis referendae sunt quam ad desides negligentesque doctores: qui multum sępe nutriunt pestilentiam, dum necessariam dissimulant adhibere medicinam.
In his, quae vel dubia vel obscura fuerint, id noverimus sequendum, quod nec praeceptis evangelicis contrarium nec decretis sanctorum invenitur adversum.
Non omnis mulier viro iuncta uxor est viri, neque omnis filius haeres est patris. Itaque aliud est uxor, aliud concubina. Sic et aliud ancilla, aliud libera. Et alibi: Nonne dubium eam mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur nuptiale non fuisse mysterium.
Non est coniugii duplicatio, quando ancilla relicta uxor assumitur, sed profectus est honestatis.
Opportet, qui pro inlicitis veniam poscit, etiam multis licitis abstinere.
Nulla lucra negociationis poenitentibus exercere convenit, quia difficile est inter vendentis ementisque commertium non intervenire peccatum.
Reatu maiore delinquit, qui potiore honore perfruitur; et maiora facit vitia delictorum sublimitas dignitatum.
Quisquis pravorum consecrator extiterit sacerdotum, factum suum ipse dissolvat; et quod commisit inlicite aut a decessoribus suis invenit admissum, si proprium periculum vult vitare, damnabit.
Nec tantum putemus petitiones valere populorum ut, cum his parere cupimus, contra voluntatem domini dei nostri, qui peccare prohibet, aliquid agamus.
Privilegium meretur amittere, qui permissa sibi abutitur potestate.
Nullus sacerdos in alterius civitate vel diocesi poenitentem vel sub manu positum sacerdotis, vel qui reconciliatum se esse dixerit, sine consensu et literis episcopi vel presbyteri in parroechia presbyter aut episcopus in civitate suscipiat.
Ad clerum criminosi nequeant promoveri; et in clero positi, si in aliquibus criminibus inventi fuerint, a suis officiis arceantur.
Demoniis aliisque passionibus inretitis ministeria sacra tractare non licet.
Non est temere iudicandum de his, qui ad deum migraverunt.
Mali bona ministrando, sibi tantummodo nocent nec ecclesiae sacramenta commaculant.
Qui interveniente repudio alio se matrimonio copularunt, quos in utraque parte adulteros esse manifestum est. Qui vero vel uxore vivente, quamvis dissociatum videatur esse coniugium, ad aliam copulam festinarunt, ne possunt adulteri non videri in tantum, ut etiam hae personae, quibus coniuncti sunt, adulteri esse monstrentur.
Ut unusquisque episcopus habeat suae parroechiae potestatem, et regat iuxta reverentiam singulis competentem, et providentiam gerat omnis possessionis, quae sub eius est potestate.
Si quis adire principem necessaria causa deposcit, hoc agatur cum consilio et tractatu metropolitani et caeterorum episcoporum ipsius provintiae.
Episcopus ecclesiasticarum rerum habeat potestatem, ad dispensandum erga omnes qui indigent, cum summa reverentia et timore dei. Participet autem et ipse quibus indiget; si tamen indiget.
Non portet sacerdotem vel clericum sine iussione sui proficisci pontificis.
Episcopi iudicio metropolitanorum et eorum episcoporum, qui circum circa sunt, provehantur ad ecclesiasticam potestatem.
Non est permittendum turbis electiones eorum facere, qui sunt ad sacerdotium provehendi.
Qui sunt supra diocesim episcopi nequaquam ad ecclesias, quae sunt extra praefixos sibi terminos accedant, nec eos aliqua presumptione confundunt.
Non vocati episcopi extra suam diocesim accedant propter ordinationes faciendas vel propter alias dispensationes ecclesiasticas.
Servata vero quae scripta est de gubernationibus regula, manifestum est, quod illa quae sunt per unamquamque provinciam ipsius provintiae synodus dispenset, sicut Niceno constat decretum esse concilio.
Si quis a metropolitano lęditur, apud primatem dioceseos iudicetur.
Clericos vel laycos accusantes episcopos aut clericos passim et sine probatione ad accusationem recipi non debere, nisi prius eorum discutiatur eorum existimationis opinio vel suspitio.
Is, qui in aliquibus criminibus inretitus est, vocem adversus maiorem natu non habeat accusandi. Ab universis episcopis dictum est: Si criminosus est, non admittatur, placet.
Placuit, ut accusatus et accusator in eo loco, unde est ille, qui accusatur, si metuit aliquam vim temerariae multitudinis, locum sibi eligat proximum, quo non sit difficile testes eius perducere, ubi causa finiatur.
Adimi episcopo episcopatum, antequam causae eius exitus appareat, nulli christiano videri iure potest.
Si quis episcopus accusatur, ad primates ipsius provinciae causam eius deferat accusator.
Si accusatoris persona in iudicio episcoporum culpabilis apparuerit, ad arguendum non admittatur, nisi de propriis causis.
Ut nulla ad testimonium dicendum ecclesiastici cuiuslibet pulsetur persona.
Concilium universale nonnisi necessitate faciendum.
Causae, quae communes non sunt, in suis provintiis iudicentur.
Unaquaeque provintia suo metropolitano et suis comprovintialibus episcopis sit contenta, nec aliquis in limitibus alterius provintiae quicquam praesumat.
Nolentibus clericis et populis nemo debet episcopus ordinari. Sit facultas clericis renitendi, si se viderint pregravari. Et quos ex transverso cognoverint, non timeant refutare.
Si necessitas fuerit, tres episcopi, in quocunque loco sint, archiepiscopi praecepta [o] ordinare possunt episcopum.
Si de ordinatione episcopi fuerit contradictio oborta, non praesumant ad purgandum eum, qui ordinatus est, tres iam, sed postuletur ad numerum unus vel duo in eadem plebe, cui ordinandus est. Discutiantur ergo primo personae contradicentium. Postremo vero illa, quae obiciunt pertractentur. Et cum purgatus fuerit sub conspectu publico, ita demum ordinetur episcopus.
Emersisse reprehensibilem et valde inolitum usum comperimus, eo quod quidam coepiscopi[p], ultra modum suum progredientes, et donum sancti spiritus per impositionem manuum tradant, et alia, quae solis pontificibus debentur, contras [q] fas peragant, praesertim cum nullum ex septuaginta discipulis, quorum speciem in ecclesia gerunt, legatur donum sancti spiritus per manus impositionem tradidisse. Quod autem solis apostolis eorumque successoribus proprii sit officii tradere spiritum sanctum, liber actuum apostolorum docet. In concilio vero Caesariensi ita de coepiscopis [r] habetur scriptum: Coepiscopi [s] quoque ad exemplum quidem et forman LXX videntur esse. Ut comministri autem propter studium, quid erga pauperes exhibent, honorentur. Item in concilio Antioceno cap. X: Qui in vicis et possessionibus coepiscopi [t] nominantur, quamvis manus impositionem episcoporum perceperint, et ut episcopi consecrati sint, tamen sanctae synodo placuit ut modum proprium recognoscant, et gubernent subiectas sibi ecclesias earumque moderamine curaque contenti sint.
Quales personae ad accusationem non admittantur et omnes, quos ad accusanda publica crimina leges publicae non admittunt.
Placuit, ut quotienscunque clericis ab accusatoribus multa crimina obiciuntur, et unum ex ipsis, de quo prius egerint, approbare non valuerint, ad caetera non admittantur.
Testes ad testimonium non admittendos, qui nec ad accusationem admitti praecepti sunt, et quos ipse accusator de sua domo produxerit. Ad testimonium autem infra XIIII aetatis suae annos nullus admittatur.
||fol.13r||Canones Africanae provintiae et omnia decreta in cena [u] inferioris gradus clericos sive ipsos episcopos suis metropolitanis apertissime commiserunt. Prudentissime enim iustissimeque definierunt, quaecunque negotia in suis locis, ubi orta sunt, finienda, maxime quia unicuique concessum est, si iudicio offensus fuerit cognorum [v], ad concilia suae provintiae et etiam universale provocare.
Si quis episcopus depositus fuerit eorum episcoporum iudicio, qui in vicinis locis commorantur, et proclamaverit agendum sibi negotium in urbe Roma, alter episcopus in eius cathedra post appellationem eius, qui videtur esse depositus, omnino non ordinetur, nisi causa fuerit iudicio episcopi Romani determinata.
Si quis episcopus super certis criminibus fuerit accusatus, ab omnibus audiatur, qui sunt in provintia episcopis.
[w] Dubium non est eam mulierem non pertinere ad matrimonium, in qua docetur nuptiale non fuisse misterium. Igitur quicunque filiam suam viro habenti concubinam matrimonium dederit, non ita accipiendum est quasi eam coniugato dederit; nisi forte illa mulier et ingenua facta et dotata legitime et publicis nuptiis honestata videatur. Paterno arbitrio viris iunctae carent culpa, si mulieres, quae a viris habebantur, in matrimonio non fuerunt. Quia aliud est nupta, aliud concubina.
Ut nullus metropolitanus absque caeterorum omnium comprovincialium coepiscoporum instantia aliquorum audiat causas eorum, clamante canonum tuba: Metropolitanus praeter omnium conscientiam non faciat aliquid, subauditur, comprovincialium coepiscoporum, nisi quantum ad propriam pertinet provintiam.
Accusatores calumniosos et suspectos nemo suscipiat, nemo audiat.
Accusatores et accusationes, quas seculi leges non admittunt, et nos submovemus.
Si quae cause et contentiones inter clericos et laicos et inter clericos tam maioris ordinis quam etiam inferioris, fuerint exortae, placuit ut secundum synodum Nicenam, congregatis omnibus eiusdem provintiae episcopis, iurgium terminetur. Nec cui liceat, sine preiudicio tamen Romane ecclesiae, cui in omnibus causis debetur reverentia custodiri, relictis his sacerdotibus, qui in eadem provincia dei ecclesias nutu divino gubernant, ad alias convolare provincias et aliorum comprovincialium episcoporum iudicium expeti et pati, nisi suspecti fuerint. Quod si quis praesumpserit, et ab officio cleri depositus et iniuriarum reus ab omnibus iudicetur.
Quaerendum est in iudicio, cuius sit conversationis et fidei is, qui accusat, et is, qui accusatur.
Ut hi, qui non sunt bonae conversationis et quorum vita est accusabilis, non permittantur maiores natu accusare.
Placuit, ut nulli sacerdoti liceat canones ignorare.
Placuit, ut unus episcopus non vindicet sibi cognitionem.
Episcopi pontificia, a quo consecrati probantur, praeiudicium inferre nullum possunt. Quod si praesumptum fuisse cognoscitur, iuribus carere non dubium est, nec posse inter||fol.13v|| ecclesiastica ullo modo statuta censeri.
Si quis episcopus fuerit rebus suis expoliatus et accusatione pulsatus, ordinatione pontificum opportet prima fronte cedere, ut omnia, quae super suggestiones inimicorum amiserat, legaliter potestati eius ab honorabili concilio redintegrentur, et presul prius statui pristino reddatur; ipseque demum potestative, non subito, sed diu dispositis ordinatisque suis, tunc ad tempus veniat ad causam; et iuste videtur, accusantium propositionibus respondeat.
Quos leges seculi non admittunt, his discendi in cognitionem et assequendi aliquid deneganda est licentia.
Clerici de iudicii sui cognitione non cogantur in publicum dicere testimonium.
Si accusatoris persona in iudicio episcoporum culpabilis, id est, sceleribus inretita, apparuerit, ad arguendum non admittatur, nisi de propriis causis.
Item constitutum est, ut nulli interventorum licitum sit cathedram, cui intercessor datus est, quibuslibet populorum studiis et seditionibus retinere.
Placuit, ut a quibuscunque iudicibus ecclesiasticis ad alios iudices ecclesiasticos, ubi est maior auctoritas, fuerit provocatum, non eis denegetur, qui provocaverint.
Providendum est in omnibus, ne in aliquo apostolica et canonica violentur.
[y] Karolus gratia dei rex regnique Francorum rector et devotus sanctae ecclesiae defensor atque adiutor in omnibus. Apostolicae sedis hortatu omniumque fidelium nostrorum et maxime episcoporum ac reliquorum sacerdotum consultu servis dei per omnia omnibus armaturam portare et pugnare aut in exercitum et in hostem pergere omnino prohibemus, nisi illi tantummodo, qui propter divinum ministerium missarum scilicet solemnia adimplenda et sanctorum patrocinia portanda, ad hoc electis, id est, unum et duos episcopos cum cappellanis presbyteris principes secum habeat, et unusquisque praefectus unum presbyterum, qui hominibus peccata confitentibus iudicare et indicare poenitentiam possit.
Ut sacerdotes neque christianorum neque paganorum sanguinem fundant.
Omnibus servis dei venationes et silvaticas vagationes cum canibus, et ut accipitres et falcones non habeant, interdicimus.
Statuimus, ut secundum canonicam cautelam omnes undecunque supervenientes ignotos episcopos vel presbyteros ante probationem synodalem in ecclesiasticum ministerium non admitteremus.
Si sacerdotes plures uxores habuerint, vel sanguinem christianorum vel paganorum fuderint, aut canonibus obviaverint, sacerdotio priventur, quia deteriores sunt sęcularibus.
Decrevimus, ut secundum canones unusquisque episcopus in sua parrochia sollicitudinem adhibeat, adiuvante grafione, qui defensor ecclesiae est, ut populus dei paganias non faciat; sed ut omnes spurcitias gentilitatis abiciat et respuat, sive prophana sacrificia mortuorum, sive sortilegos vel divinos, sive filacteria et auguria, sive incantationes||fol.14r|| sive hostias immolatitias, quas stulti homines iuxta ecclesias ritu pagano faciunt sub nomine sanctorum martyrum et confessorum domini; qui potius quam ad misericordiam sanctos suos ad iracundiam provocant.
Statuimus, ut singulis annis unusquisque episcopus parrochiam suam sollicite circumeat et populum confirmare et plebes docere et investigare et prohibere paganas observationes divinosque vel sortilegos aut auguria, filacteria, incantationes vel omnes spurcitias gentilium studeat.
Decrevimus iuxta sanctorum canones, ut unusquisque presbyter in parrochia habitans episcopo subiectus sit illi, in cuius parroechia habitat, et semper in quadragesima rationem et ordinem ministerii sui, sive [z] de baptismo, sive de fide catholica, sive de praecibus et ordine missarum, episcopo reddat et ostendat. Et quandocunque iure canonico episcopus circumeat parroechiam populos ad confirmandos, presbyter semper paratus sit ad suscipiendum episcopum, cum collectione et adiutorio populi, qui ibi confirmari debet. Et in cena domini semper novum chrisma ab episcopo suo quęrat. Et de vetere nullus baptizare praesumat, sed ardere in luminaribus ecclesiae vetus non tardet.
Ut nemo accipiat ecclesiam infra parroechiam sine consensu episcopi sui, nec de una ad aliam transeat.
Ut de incestis et criminosis curam gerant sacerdotes magnam. Similiter de infirmis et poenitentibus; ut morientes sine sacrati olei unctione et reconciliatione atque viatico non transeant. Et de ieiunio quatuor temporum.
Ut ad mallum venire nemo tardet, unum circa aestatem, et [a] alterum circa autumnum. Ad alia vero, si necessitas fuerit et denunciatio regis urgeat, vocatus venire nemo tardet.
Ut quando denunciatum fuerit pro rege vel pro fidelibus suis qualibet causa orationes facere, nemo ex hoc negligens appareat.
Ut ieiunium quatuor temporum et ipse sacerdos observet [b] et plebi denunciet observandum.
Nullus sacerdos nisi in locis deo dicatis vel in itinere in tabernaculis et mensis lapideis ab episcopis consecratis, misas caelebrare praesumat. Quod qui praesumpserit, gradus sui periculo subiacebit.
Sacerdotes, qui rite non sapiunt adimplere ministerium suum nec discere iuxta praecepta suorum episcoporum pro viribus satagunt et contemptores canonum existunt, ab officio proprio sunt submovendi, quousque haec pleniter emendatum habeant.
De his, qui recedunt de corpore poenitentia accepta, placuit sine reconciliatoria manus impositione eis communicare, quod morientis sufficit consolationi secundum definitiones patrum, qui huiusmodi communionem congruenter viaticum nominarunt. Quod si supervixerint, stent in ordine poenitentum, ut ostensis necessariis poenitentiae fructibus legitimam communionem cum reconciliatoria manus impositione recipiant.
Ut nullus iudex neque presbyterum neque diaconum aut clericum aut iuniorem ecclesiae sine scientia pontificis per se distringat aut condemnare praesumat. Quod si fecerit, ||fol.14v||ab ecclesia, cui iniuriam inrogare dinoscitur tamdiu sit sequestratus, quandiu reatum suum cognoscat et emendet.
Ut nullus episcoporum vel secularium cuiuscunque alterius episcopi sive ecclesiae seu privati res aut regnorum divisione aut provintiarum sequestratione competere aut retinere praesumat. Quod si quis hoc facere tentaverit, tandiu sit ab omnium caritate suspensus et a communionis gratia sequestratus, quoadusque res ablatas cum fructuum satisfactione restituat.
[c] Secunda vice propter ampliorem observantiam apostolica auctoritate et multa sanctorum episcoporum ammonitione instructi, sanctorumque canonum edocti, consultu videlicet omnium nobilium nostrorum nosmetipsos corrigentes posterisque nostris exemplum dantes volumus, ut nullus sacerdos in hostem pergat, nisi duo et tres tantum episcopi, electione coeterorum, propter benedictionem et praedicationem populique reconciliationem et cum illis electis sacerdotes, qui bene sciant populis poenitentias dare missasque caelebrare, de infirmis curam habere sacratique olei cum sacris praecibus unctionem impendere et hoc maxime praevidere, ne sine viatico quis de seculo recedat. Hi vero nec arma ferant nec ad pugnam pergant nec effusores sanguinum et agitatores fiant; sed tantum sanctorum pignora et sacra ministeria [d] ferant et orationibus pro viribus insistant; ut populus, qui pugnare debet, auxiliante domino victor existat, et non sit sacerdos sicut populus. Reliqui vero, qui ad ecclesias suas remanent, suos homines bene armatos nobiscum, aut cum quibus iusserimus, dirigantur; et ipsi pro nobis et cuncto exercitu nostro missas, laetanias, oblationes, eleemosinas faciant, orantes deum coeli, ut proficiamus in itinere, quo pergimus, victoresque deo amminiculante existamus. Gentes enim et reges earum quae sacerdotes secum pugnare promiserunt, nec praevalebant in bello, nec victores extiterunt: quia non erat differentia inter laycos et sacerdotes, quibus pugnare non est licitum. Haec vero Galliarum, Hispaniarum, Langobardorum nonnullasque alias gentes et reges earum fecisse cognovimus; quae propter praeiudicium [e] nefandissimum scelus nec victores extiterunt nec patrias retinuerunt. Quam foveam caventes malumus cum paucis et licitis, domino opem ferente, victores existere quam cum multis et inlicitis terga, quod absit, vertere et cum praedictis gentibus perire. Qualis enim victoria datur, ubi sacerdotes una hora dominica pertractant mysteria et christianis dominicum porrigunt corpus pro suarum animarum redemptione, et post christianos, quibus hoc ministrare debuerant, aut paganos, quibus Christum praedicare, propriis sacrilegisque manibus necant; precipue dicente eis domino: Vos estis sal terrae. Quod si sal evanuerit, in quo condietur. Ad nihilum valet ultra, nisi ut mittatur foras et conculcetur ab hominibus. Et dum haec ita se habeant, elegimus potius, domino amminiculante nobisque illis et cunctis eorum ecclesiis opem ferente, nec quicquam eis pro hoc de honoribus ut ecclesiarum rebus minuente, ut gradus eorum et sanctorum canonum decreta custodiant, quam illi ||fol.15r|| aut nobis imperantibus aut consentientibus contra haec faciant, aut gradibus careant aut pereant, et nos simul, quod absit, cum eis et victoria careamus et pereamus. Quoniam, peccatis exigentibus, timemus, si talia et tam inlicita eis imperemus aut agere consentiamus, ut una [f] cum eis pereamus, quia non solum, qui faciunt, sed et qui consentiunt facientibus aequo piaculo rei sunt in conspectu dei et sanctorum eius. Si vero ista veraciter ex utraque parte fuerint custodita, credimus quia corruent ante nos omnes paganae gentes, et erimus victores; insuper et bene agentes, domino auxiliante, vitam possidebimus sempiternam.
Quia instigante antiquo hoste audivimus quosdam nos suspectos habere, propterea quod concessimus episcopis et sacerdotibus ac reliquis dei servis, ut in hostes nisi duo aut tres a caeteris electi, et sacerdotes similiter perpauci ab eis electi, non irent, sicut in prioribus nostris continetur capitularibus, nec ad pugnam properarent nec arma [g] ferrent nec homines tam christianos quam paganos necarent nec agitatores sanguinum fierent vel quicquam contra canones facerent, quod honores sacerdotum et res ecclesiarum auferre vel minuere eis voluissemus, quod nullatenus facere vel facere volentibus consentire omnes scire cupimus, sed quanto quis eorum amplius suam normam servaverit et deo servierit, tanto eum plus honorare et cariorem habere volumus. Et ut haec certius credantur et per futura tempora conserventur [h], praecipimus, ut nullus res ecclesiae nisi praecario possideat. Et postquam ipse pręcariae finitae fuerint, faciant potestative speculatores ecclesiae, utrum elegerint aut ut ipsas res recipiant aut posteris eorum sub praecario et censu habere permittant ita tamen, ut ipsi proprias et utiles res eisdem ecclesiis, de quarum iure esse videntur, legaliter tradunt, et sic a rectoribus earumdem ecclesiarum praecariae, si renovandae sunt, canonice renoventur. Novimus ergo multa regna et reges eorum propterea cecidisse, quia ecclesias expoliaverunt resque earum vastaverunt, abstulerunt, alienaverunt vel diripuerunt episcopisque et sacerdotibus atque, quod maius est, ecclesiis eorum abstulerunt et pugnantibus dederunt. Quapropter nec fortes in bello nec in fide stabiles fuerunt nec victores extiterunt, sed terga multi vulnerati [i] et plures interfecti verterunt regnaque et regiones et, quod peius est, regna coelestia perdidere atque propriis hęreditatibus caruerunt et hactenus carent. Quae omnia vitantes, nec talia facere nec consentire nec infantibus aut successoribus nostris exemplum dare volumus, sed, quantum valemus et possumus, adiuncto Leonis papae et omnium episcoporum, quorum consilio usi hoc aegimus, spiritu nostro spiritui eorum, per deum et omnium sanctorum merita prohibemus, contestamur, ne talia faciant vel facere volentibus consentiant, sed adiutores et defensores atque sublimiatores ecclesiarum et cunctorum servorum dei pro viribus existant, ne in foveam, in quam praedicti reges et regna cecidere cadant, aut in profundum, quod absit, inferni demergantur. Et ut haec devotius per futura tempora conserventur, praecipientes iubemus, ut nullus tam nostris quam futuris temporibus a nobis vel successoribus nostris ullo unquam tempore absque consensu et voluntate episcoporum, in quorum parroechiis esse noscuntur, res ecclesiarum petere aut invadere vel vastare aut quocumque ingenio ||fol.15v|| alienare praesumant. Quod si quis fecerit, tam nostris quam et successorum nostrorum temporibus poenis sacrilegii subiaceat, et a nobis atque successoribus nostris nostrisque iudicibus vel comitibus sicut sacrilegus et homicida vel fur sacrilegus legaliter puniatur et ab episcopis nostris anathematizetur, ita ut mortuus etiam sepultura et cunctis dei ecclesiae praecibus et oblationibus careat, nec eleemosinam suam quisquam recipiat. Quod autem maximum sacrilegium sit res ecclesiae auferre, invadere, alienare, vastare vel surripi, maxime omnes scripturae divinae testantur. Et beatus Simmachus papa synodali sententia cunctos feriendo dicit: Iniquum est, inquit, et sacrilegii instar, ut quae vel pro salute vel pro requie animarum suarum unusquisque venerabili ecclesiae pauperum causa contulerit aut certe reliquerit, ab his, quibus maxime servari convenerat auferri aut in aliud transferri. Et multa sanctorum canonum decreta et sanctorum patrum edicta haec eadem testantur, quae scrutari et scire cupientibus perfacile patent.
Prohibemus omnino sub poena sacrilegii generaliter omnibus cunctarum ecclesiarum rerum invasiones, vastationes, alienationes sacerdotumque et reliquorum servorum dei oppressiones, vexationes atque cunctorum generum iniurias necnon et cunctis utriusque sexus hominibus adulteria, fornicaciones, sodomiticasque luxurias atque incesta vel cuncta inlicita, pro quibus non solum regna et reges, sed etiam homines in eis commanentes perire cognovimus. Sed quia deo auxiliante per merita et intercessionem sanctorum servorum dei, quos sublimare et honorare curavimus atque curamus hactenus nos et successores nostri regna et regiones acquisivimus et victorias multas habuimus. Deinde summopere omnibus nobis providendum est ne pro dictis inlicitis et spurcissimis luxuriis, his, quod absit, careamus. Nam multae regiones, quae rerum ecclesiarum invasiones, vastationes, alienationes, vexationes et sacerdotum reliquorumque servorum dei oppressiones vel quascumque iniurias, quae iamdicta inlicita et adulteria vel sodomiticam luxuriam vel commixtionem męretricum sectatae fuerunt, nec in bello seculari fortes nec in fide stabiles perstiterunt. Et qualiter dominus talium criminum patratoribus ultrices poenas per Sarracenos et alios populos venire et servire permisit, cunctis earum gesta legentibus liquet. Et nisi nos ab his caveamus, similia nobis supervenire non dubitamus, quia vindex est deus de his omnibus. Quapropter sciat unusquisque nobis subiectus, quia quin immo ex his repertus atque convictus fuerit, si habet, omnes perdere et in carcerem se usque ad iustam emendationem atque per publicae poenitenciae satisfactionem retrudi et ab omni fidelium consortio fieri alienum. Valde enim cavenda est illa fovea, in qua alios cecidisse cognovimus.
Quod illi presbyteri, qui sine episcopo proprio arbitrio viventes seculares defensores habent, contra episcopos et seorsum populos congregant eorumque erroneum ministerium non in ecclesia, sed per agrestia loca et mansiunculas agunt et ecclesias conturbantur, tales sacerdotes vitandi et honore proprio sunt privandi carceribusque vel monasticae vitae sub poenitentia diebus vitae suae tradendi, mala, quae egerunt luituri.
Clericus, cuiuslibet gradus sine pontificis sui permissu nullum ad seculare iudicium praesumat attrahere nec laico quemlibet clericum in seculari iudicio liceat accusare, cum privatorum christianorum causas magis apostolus ad ecclesias deferri atque ibidem terminari praecipiat.
Ut clerici venationes non agant nec acceptores vel falcones habeant.
Ut unusquisque presbyter per singulos annos episcopo suo rationem ministerii sui reddat, tam de fide catholica quam de baptismo, atque de omni ordine ministerii sui.
Ut singulis annis unusquisque episcopus [k] parroechiam suam circumeat populumque confirmet ac doceat et ea, quae vitanda sunt, prohibeat, et quae agenda sunt, utiliter agere suadeat.
Si quis statuta supergressus corruperit [l] vel pro nihilo habenda putaverit, si laicus est, communione, si clericus, honore privetur.
De ecclesiarum negotiis, ut absque dilatione ulla continuo audiantur a iudice.
Nec episcopus alterius episcopi plebes vel fines usurpet.
Ut nullus in sua causa iudicet aut testimonium dicat.
Canonica testante tuba didicimus, quod episcopus eiectus vel suis rebus expoliatus nequaquam debet accusari vel iudicari, antequam legaliter et pleniter restituatur. Si quis vero libere suis ecclesiaeque sibi commissae et integerrime fruens rebus ac honoribus super certis accusatus fuerit criminibus, prosequi ante non licet, quam ab accusatoribus familiariter ut ea emendare debeat, super quibus res agitur, ammonitus fuerit. Si inter sese minime ante peccaverint, canonice ad synodum convocetur, ut ab omnibus, qui haec praetermiserint ex utraque parte publice arguantur et corrigantur, qui familiariter se et secrete corrigi noluerunt. Quod si sponte aut aliqua necessitate compulsus aut in fratrum conventu aut in quolibet loco canonice vocatus, nec olim familiariter commonitus venerit, a nullo compellatur, antequam haec fiant, ut respondeat; sed prius, ut praelibatum est, familiariter conventus, ut de se et de suis ea sanet, unde quaerimonia agitur. Deinde tempore in Nicenis canonibus praefixo, ut canonice respondeat, ad synodalem convocetur conventum. Et ut episcopum apud iudices publicos nemo audeat accusare, sed aut apud primates diocesearum aut apud sedem apostolicam. Nec aliorum nisi suorum aut certe electorum iudicum sententia impetatur et teneatur. Sane si circa haec secus actum fuerit, viribus carere in omnibus haut dubium est.
Ut clerici, qui superbi et contumaces sunt, coherceantur; ut minores, qui maioribus irrogaverunt iniurias, metum habeant; quia manifestum est illum non esse dei, qui humilitatem contemnit, sed diaboli, qui superbiae inventor et princeps est. Unde si quis tumidus et contumeliosus extiterit in maiorem natu, contemptus debet contumacia et superbia in omnibus frangi.
Statutum est in synodis a sanctis patribus, ut nullus clericus ad iudicia laicorum publice conveniat, nisi per [m] iussionem episcopi sui et abbatis, iuxta anonum Cartaginensium ||fol.16v||capitulum nonum, ubi scriptum est: Qui relicto ecclesiastico iudicio publicis iudiciis purgari voluerit, etiamsi pro illo fuerit prolata sententia, locum suum amittat. Hoc in criminali iudicio. In civili vero perdat, quod evincit, si locum suum obtinere voluerit. Cum enim ad eligendos iudices undique ecclesiae petet [n] auctoritas, quia se indignum fraterno consortio iudicat, quid universa ecclesia male sentiendo quidem de seculari iudicio poscit auxilium, cum privatorum christianorum causas apostolus magis ad ecclesiam deferri atque ibidem terminari praecipiat. Simul et hoc statutum est, ut nullus presbyter aut diaconus et subdiaconus aut fidelis laycus et quicunque regulae mancipatur, suo episcopo inflatus aut scisma faciens aut contumax et inobediens appareat, quoniam in canonibus scriptum est: Presbyteri et diaconi praeter episcopum nihil agere pertemptent. Et pro inobedientia primus homo cecidit. Quicunque vero audent evertere huiusmodi formam quocunque modo nec proprio subiciuntur episcopo, si quidem clerici sunt, canonum correptionibus subiacebunt; si vero laici vel monachi fuerint, communione priventur.
Si quis episcoporum accusatur, ad summos primates causam deferat accusator; qui attentius discutiant, si causa pietatis hoc fiat necne. Quod si alicuius invidia aut inimicicia et prava cupiditate aut mala voluntate actum fuerit, nullo modo tale recipiatur negotium. Quoniam inconveniens est, ut hi, qui throni dei vocantur et immobiles esse debent, pravorum accusationibus moveantur et perturbentur. Nam si causa pietatis agi inventum fuerit, patienter audiatur. Minus ne, reiciantur et canonice corrigantur.
Si advocatus in causa suscepta iniqua cupiditate fuerit repertus, a conventu honestorum et a iudiciorum communione separetur et videat, ne iudicis [o] et assertoris personam accipiat.
Qui contra professionem et subscriptionem suam venerit, in concilio deponatur.
Ut nec clerici nec monachi nec laici conspirationem et insidias contra pastorem suum faciant. Quod si fecerint, canonicis subiaceant increpationibus.
Si quis pervasor [p] approbatus fuerit, tantum spatii restituat, quantum praesumpsit invadere horum fructibus duplis.
Si quis presbyter contra episcopum suum inflatus scisma fecerit, anathema sit. Quod si superbia, quod absit, inflatus secernendum se ab episcopi sui communione duxerit ac separatim cum aliquibus scisma faciens sacrificium deo obtulerit, loco amisso, anathema habeatur. Nihilominus et de civitate et congregatione, in qua fuerit longius repellatur, ne vel ignorantes et simpliciter viventes sempiterna fraude decipiat.
Statutum est, ut presbyteri, sicut hactenus factum est, indiscrete per diversa mittantur loca nec ab episcopis nec ab aliis praelatis nec etiam a laycis, ne forte, propter eorum absentiam et animarum pericula et ecclesiarum, in quibus constructi, sunt negligantur officia.
||fol.17r||De his criminibus, de quibus absolutus est accusatus, refricari accusatio non potest.
Si quis adversarium suum ita apud iudicem crediderit accusandum, ut se asserat violentiam pertulisse, ad probationem rei eum convenit adtineri.
Si quis presbyter inconsulto episcopo agendam in quolibet loco voluerit caelebrare, ipse honori suo contrarius extitit.
Sancitum est, ut sine auctoritate et consensu episcoporum presbyteri in quibuslibet ecclesiis ne [q] constituantur nec expellantur. Et si quis deinceps hoc facere tentaverit, synodali sententia districte feriatur.
Dei ordinationem accusat, in qua constituuntur, qui episcopos accusat aut condemnat. Non est itaque arguendus a plebe a male conversationis aut pravae vitae accusandus hominibus episcopus; sed rectores ecclesiae a deo sunt iudicandi.
Si quis infantem necaverit, ut homicida teneatur.
Si quis ad faciendam rapinam aggreditur aut iter agentem in praediis aut sederit aut domum alterius nocturnus spoliator intraverit et occisus fuerit, mors latronis ipsius a nemine perquiratur.
Iudex criminosum discutiens non ante sententiam proferat capitalem, quam aut reus ipse confiteatur aut per innocentes testes convincatur. Si in maioribus personis crimen obiectum fuerit, principis est expectanda sententia.
Si quis episcopus a quoquam impetitur et ille aliquam quaestionem retulerit, per episcopos iudices causa finiatur, sive quos eis primates dederint, sive quos ipsi vicinos ex consensu delegerint.
Statutum est viduas inconsultis episcopis velare non debere. Simul et hoc constitutum est, ut si quispiam presbyterorum deinceps huius constitutionis normam contumaciter transgressor extiterit, scilicet ut aliquas viduas inconsulto episcopo velare praesumpserit, gradus sui periculum incurrat. Similiter et de puellis virginibus a presbyteris non velandis statutum est, ut, si quis hoc facere temptaverit, tanquam transgressor canonum damnetur.
Placuit, ut quandocumque episcopus accusatur, si comprovinciales aut vicinos suspectos habuerit, sanctae et universalis Romanae ecclesiae appellet pontificem, ut ab eo quicquid iustum et deo placitum fuerit, terminetur.
Ut reos timoris necessitas non constringat circa altaria non manere et loca veneratione digna polluere, depositis armis, qui fugerint. Quod si non deposuerint, sciant se armatorum viribus extrahendos. Et quicumque eos de porticibus et de atriis, de hortulis, de balneis et de adiacentiis ecclesiarum abstrahere praesumpserit, capite puniatur.
Ut nullus episcopus alterius episcopi plebes ursurpet aut alium conculcet episcopum et supergrediatur aut aliquod ei incommodum in sua parroechia et alicubi faciat.
Ut omnes, qui in fide Christi catholica suspecti sunt, in accusatione sacerdotum et testimonio humano dubii habeantur nec recipiantur.
Delatores dicuntur, qui aut facultates prodiderint alienas aut caput impetunt ||fol.17v|| alienum. Qui si convicti fuerint, continuo strangulentur. Servus si super dominum fuerit delator, etiamsi obiecta probaverit, puniatur.
Si quis episcopus a quoquam impetatur et ille aliquam quaestionem retulerit, per episcopos iudices causa finiatur, sive quos eis primates dederint, sive quos ipsi vicinos ex consensu delegerint.
Sancitum est, ut publicae nuptiae ab his, qui nubere cupiunt, fiant: quia in nuptiis saepe clam factis gravia peccata tam in sponsis aliorum quam et in propinquis sive adulterinis coniugiis et, quod peius est dicere, consanguineis adcrescunt et [s] accumulantur. Ex his autem procreari solent caeci, claudi, gibbi et lippidi sive alii turpibus maculis aspersi. Et hoc, ne deinceps fiat, omnibus cavendum est. Sed prius conveniendus est sacerdos, in cuius parroechia nuptiae fieri debent in ecclesia coram populo. Et ibi inquirere una cum populo ipse sacerdos debet, si eius propinqua sit an non, aut alterius uxor et sponsa et adultera. Et si licita et honesta omnia pariter invenerit, tunc per consilium et bendictionem [t] sacerdotis et consultu aliorum bonorum hominum eam sponsare et legitimare [u] dotare debet. Scribit namque de legitimo matrimonio beatus Augustinus: [v] Ita talis esse debet, quae uxor habenda est secundum legem, sit casta in virginitate et dotata legitime et a parentibus tradita sponso et a paranimfis accipienda. Et ita secundum legem et evangelium publicis nuptiis honestata in coniugio licite sumenda; et omnibus diebus vitae suae, nisi ex consensu et causa vacandi deo [w] nunquam propter hominem separanda. Et si fornicata fuerit et vir eius voluerit, dimittenda; sed illa vivente altera non ducenda, quia adulteri regnum dei non possidebunt. Et poenitencia illi accipienda. Nolite vos, viri, habere uxores, quorum priores mariti vivant. Adulterina enim sunt ista coniugia. Et hoc, ut diximus, omnino providendum est, ne eius sit propinqua; quia scriptum est: Omnis homo ad proximam sanguinis sui non accedat, ut revelet turpitudinem eius. Similiter scriptum est: [x] Cum uxore proximi tui non coibis, nec seminis eius commixtione maculaberis. Et in decretalibus papae Gregorii legitur: Si quis diaconam aut monacham aut commatrem spiritalem, aut fratris uxorem, aut neptam aut novercam aut nurum suam, aut consobrinam, aut de propria cognatione vel quam cognatus habuit [y], duxerit uxorem, anathema sit. Et responderunt omnes tertio: Anathema sit. Item si quis viduam rapuerit et furatus fuerit in uxorem, et consentientes ei, anathema sit. Et responderunt omnes tertio: Anathema sit. Si quis virginem, nisi desponsaverit eam, rapuerit vel furatus fuerit in uxorem et consentientes ei, anathema sit. Et responderunt omnes tertio: Anathema sit. Et alibi in canonibus praeceptum est, ut nemo usque affinitatis lineam ex propinquitate sui sanguinis connubia ducat, neque virginibus sine benedictione sacerdotis quis nubere praesumat. Oppido ||fol.18r|| enim ista cavenda sunt, ne fiant. Sed postquam ista omnia probata fuerint, et nihil impedierit, tunc si virgo fuerit, cum benedictione sacerdotis, sicut in sacramentorio continetur, et cum consilio multorum bonorum hominum, publice et non occulte ducenda est uxor, ut boni ex eis filii domino miserante procreentur et non tales, sicut superius dictum est.
Ut excommunicatus a sacerdote, quandiu in ipsa est excommunicatione, maiores natu et episcopos accusare non praesumat. Quod si praesumpserit, non recipiatur; sed aut maiori excommunicationi subiaceat aut ab ecclesia pellatur.
In civilibus causis et laevioribus criminibus legibus dilatio praestanda est. Homicidae, adulteri, malefici, venefici, convicti, si appellare voluerint, non audiantur.
Ut presbyteri vel diaconi sine conscientia episcoporum suorum nihil agant.
Statutum est, ne oppressio virginum aut viduarum et raptus ab ullis hominibus de puellis aut viduis fiat. Scriptum est namque in canonibus in concilio Calcidonensi: Eos qui rapiunt puellas sub nomine simul habitandi, cooperantes et conhibentes raptoribus decrevit sancta synodus, si quidem clerici sunt, decidant a gradu proprio; si vero laici, anathematizentur. Quibus verbis aperte datur intelligi qualiter huius mali auctores damnandi sint, quando participes et conhibentes tanto anathemate feriuntur, et quod iuxta canonicam auctoritatem ad coniugia legitima raptas sibi iure vindicare nullatenus possunt. De desponsatis quoque puellis et postea ab aliis raptis, in canonibus Anchirani concilii legitur ita: Desponsatas puellas, et postea ab aliis raptas, placuit erui et eis reddi, quibus antea fuerant desponsatae, etiamsi eis a raptoribus vis illata constiterit. Proinde statutum est a sacro conventu, ut raptor publica poenitentia multetur. Rapta vero, si eam sponsus recipere noluerit, et ipsa eidem crimini minime consentiens fuit, licentia nubendi alii non negetur. Quod si illa consensit, simili sententiae subiaceat. Quod si post haec se iungere praesumpserint, utrique anathematizentur.
Nemo debet iudicari aut damnari, priusquam accusator presens habeatur, et spatium non modicum defendendi [z] accipiat accusatus ad abluenda crimina.
Ut clerici nullo fiscali aut publico subdantur officio; sed liberi ab omni humano servitio, ecclesiae deserviant.
Sancitum est de presbyteris, qui foeminas secum indiscrete habitare permittunt, et propter hoc malę opinionis suspitione denotantur, ut si deinceps ammoniti non se correxerint, velut contemptores sacrorum canonum canonica invectione feriantur.
Non sunt illi testes suscipiendi neque accusatores, qui cum inimicis moventur et quos ipsi de domo produxerint: quia corrumpunt bonos mores colloquia mala.
Ut testandi licentia denegetur, qui christianae religionis et nominis dignitatem neglexerint.
Statutum est ut inlicitus foeminarum accessus ad altare non fiat; quia contra omnem auctoritatem divinam et canonicam institutionem est foeminas sanctis altaribus se ultro ingerere aut sacrata vasa impudenter contingere, sive indumenta sacerdotalia presbyteris ministrare, aut corpus et sanguinem domini contingere populisque porrigere, quod omni ratione et auctoritate caret. Et ne ulterius fiat omnimodis prohibitum est. Et quaecumque foemine deinceps hoc facere presumpserint, iudicio canonico usque ad satisfactionem subdantur. Quod autem mulieres ingredi ad altare non debeant in concilio Calcidone [a] et in decretis Gelasii papae copiosissime invenitur.
Si quis criminator, non ante in iudicio decidat quam accusator pertemtetur atque secundum legem et canonicam sententiam exquiratur. Quod si indigna ad accusandum persona inveniatur, ad accusationem non admittatur, quia indignum est, ut vita innocentis ulla maculetur pernitie.
Qui sepulchra violaverint puniantur, tam ingenui quam servi. Si maior persona in hoc scelere fuerit deprehensa, amissa medietate bonorum suorum, perpetua notetur infamia. Si clericus, depositus omni honore clericali, perenni exilio deputetur. Si iudex hoc prosequi aut implere distulerit, facultatibus et honore privetur. Et quicumque hoc scelus accusare voluerit, licentia attribuatur.
Ut ne quis qualibet necessitate suam relinquat ecclesiam.
Sancitum est de presbyteris gradum amittentibus, ut unusquisque episcoporum tam per se quam per ministros suos vitam et conversationem morumque emendationem eorum cognoscatur, eosque canonicae poenitentiae subdere non negligat, iuxta quod in concilio Caesariensi titulo primo scribitur: Presbyter, si uxorem acceperit, ab ordine deponatur. Si vero fornicatus fuerit, aut adulterium perpetraverit, amplius pelli debet et ad poenitentiam redigi. Nonnulli enim, amisso gradu, a deo filii Belial efficiuntur, ut nec publicis, quia fas non est, nec canonicis propter incuriam et negligentiam rectorum legibus constringantur.
Nulli egresso ad publicum disceptandi de religione vel tractandi vel consilii aliquid deferendi vel maiores natu accusandi patescat occasionis aditus. Si quis post haec contra haec veniendum crediderit vel insistere motu pestiferae persuasioni temptaverit, competenti poena et digno supplicio coherceatur.
Qui falsa principum rescripta detulerint, ut falsarii puniantur. Qui falsum nesciens alligavit, falsi poena non teneatur. In caput domini patronive nec servus nec libertus interrogari potest. Ut pregnantem nemo torqueat. Qui de se non confessus est, super alium credi non potest.
Eos, qui falsa fratribus capitalia obiecisse convicti fuerint, placuit eos usque ad exitum non communicare et infames semper existere.
Statutum est, ut nullus presbyter fidelibus sanctae dei ecclesiae de alterius presbyteri parrochia persuadeat, ut ad suam ecclesiam relicta propria ecclesia conveniant, et suas decimas sibi dent. Sed unusquisque sua ecclesia et populo sit contentus;||fol.19r|| et quod sibi non vult fieri, alteri nequaquam faciat, iuxta illud evangelii: Quaecunque vultis, ut faciant vobis homines, haec eadem facite illis. Quisquis autem contra haec constituta venerit aut haec infringere temptaverit, tanquam contemptor, gradus sui periculo subiacebit.
De viris deo dicatis et ecclesiasticis facultatibus aliquid disponendi nulla legetur laycis, quamvis religiosis, umquam attributa facultas.
Hi, qui in blasphemiam alterius cantica composuerit et qui cantaverit ea, extra ordinem vindicet. Nam lex exiliari iubet eos, qui libellos famosos excogitant aut proponunt. Notatur infamia quicunque, dum appellat iudicem, convitium dixerit. Non tantum is, qui maledictum aut convitium dixerit, famosus efficitur, sed et is, cuius consilio factum esse patuerit.
Ut aacerdos et levita, qui de se crimen aliquod confitetur, deponatur.
Statum est in sanctis canonibus prohibitum, ut nullus presbyter poenitentem publice inconsulto episcopo reconciliare praesumat, nisi morte forte periclitantem, sed omnes publicae poenitentes quinta feria ante pascha, quae est coena domini ad civitatem in cinere et cilicio in praesentiam episcopi prostrato vultu conveniant, et ibi ab episcopo canonice et ordinabiliter, sicut in sacramentario et in romano ordine continetur, reconcilientur atque diiudicentur consolenturque et praedicentur, quid deinceps agere quidve vitare debeant instruantur atque insuper divinis praecibus per manus impositionem episcopi sanent. Nullo namque tempore presbytero in publica missa poenitentem reconciliare sine licentia episcopi concessum est. Si quis hoc facere praesumpserit, canonica correctione multetur.
Si quis clericus et laycus exprobrator et calumniator suo episcopo extiterit,ut homicida habeatur.
Convici nemo potest iudicio sine testibus aut scriptura. Sententia absente parte alia a iudice data nullam obtinet firmitatem. Causa inter praesentes iudicata post decennium revolvi non potest, nec inter absentes post vicennium. In causa capitali absens nemo damnetur. Neque absens per alium accusatorem accusari potest.
Delator, si quis extiterit fidelis et per delationem eius aliquis fuerit pręscriptus et interfectus, placuit eum nec in finem accipere communionem.
Sancitum est atque omnibus prohibitum, ut si quis presbyter praeventus fuerit alicui clerico aut layco munera dare aut dedisse aut aliquam pecuniam tribuere, ut alterius presbyteri ecclesiam subripiat, pro hac cupiditate seu rapina, turpis luchri gratia, deiciatur a clero et alienus existat a regula. Nam si pro misericordia episcopo placuerit longo tempore eum poenitendo, quae gessit in carceris erumna recludere, et usque ad satisfactionem ibi retinere, liceat. Et postea si se correxerit et alia deinceps minime se facere promiserit, humanius erga eum agere potuerit, si voluerit, et ipse dignus inventus fuerit.
Synodali decreto sancitum est, ne laici et seculares de viris deo dicatis ecclesiaeque facultatibus aliquid ad se putent et praesumant praeter reverentiam pertinere. Quorum quarumque sacerdotibus disponendi indiscusse a deo cura commissa docetur. Si quis contra haec venire praesumpserit, anathemate feriatur.
Si servi facinora dominorum confessi sunt, nullo modo audiantur, nisi forte eos reos deferant maiestatis.
||fol.19v||Si quis potentum quemlibet expoliaverit et admonente episcopo non reddiderit, excommunicetur.
Sancitum est, ut presbyter et diaconus sive quilibet clericus regulae subiectus, inconsulto episcopo ad iudicem secularem non pergat. Necnon et hoc sancitum est, ut sine epistola episcopi sui non liceat clericum vel monachum proficisci. Et alibi in canonibus legitur ita: Presbyter aut diaconus et clericus sine antistitis sive [b] epistolis ambulans, communionem ei nullus impendat. Simulque statutum est, ut si quis secularium per calumniam ecclesiam aut clericum fatigare temptaverit, et convictus fuerit, ab ecclesiae liminibus et catholica communione, nisi digne poenituerit, coherceatur.
Omnes episcopi in tertia sessione adclamaverunt: Sane dignum est, ut sicut sacerdotes et clericos sua in accusatione et secularibus iudiciis layci non recipiunt, ita ipsi sacerdotum et clericorum accusationibus seu ecclesiasticis negotiis, nisi sponte non recipiantur: quoniam inconveniens est, ut hi, qui hos respuunt [c], ab his recipiantur.
Ut nullus clericus ab episcopo suo recedat et ad alium se transferat.
Statutum est, ut nullus presbyter et diaconus eorum decimas et aliquid de rebus ecclesiae sine consilio proprii episcopi inreverenter vendere pręsumat; quia in canonibus decretum est ita: Placuit, ut presbyteri et diaconi non vendant rem ecclesiae, ubi sunt constituti, nescientibus episcopis suis. Et ne deinceps fiat cavendum est, sicut a quibusdam in aliquibus locis impudenter factum audivimus, eo quod quidam sacerdotes, antequam messes maturae et collectae essent, eorum decimas vendere causa ebrietatis temptaverunt, quod ne deinceps fiat pariter omnes inhibemus; sed ut prius cum gratiarum actione a sacerdotibus recipiantur. Et si necessitas fuerit pro restauratione ecclesiarum et pro redemptione captivorum eas vendere, cum consilio proprii episcopi et aliorum bonorum sacerdotum hoc faciant; ne qualibet occasione occulte et sine testimonio fraudentur oblationes fidelium; et unde pauperes recreari debent, et ecclesiae restaurari seu clerici vivere sive episcopi recipi, hospites et peregrini pasci ac venerari, presbyteri et diaconi aut quilibet fidelium in suis nimiis potationibus et commessationibus seu carnalibus desideriis, quae multis modis aguntur, inflectere non praesumant. Sed in praedictis rebus eas fideliter subministrent; et sciant se non suarum, sed dominicarum rerum esse dispensatores. Propterea quasi dominicas res fideliter eas conservare et utiliter dispensare domini sacerdotes opportet. Et si, quod absit, aliter fecerint, canonica invectione districte feriantur.
Omnium anathematum vox in accusatione et testimonio aut humano iudicio poenitus non audiatur, nec hi accusare quemquam permittantur. Sed si quis anathematis poenam parvi duxerit, aut in insulam religetur, aut auxilio [d] deputetur, ne possit ecclesiam dei eiusque famulos perturbare.
||fol.20r||Adversus absentes et minores sententia iudicata non valebit.
Clerici, qui in quacunque seditione arma volentes sumspisse reperti fuerint, amisso ordinis sui gradu in monasterio pęnitentiae.
Sancitum est, ut a presbyteris, diaconibus seu a reliquis clericis omnimodo vitetur ebrietas, quae omnium vitiorum fomes ac nutrix est. Itaque eum, quem ebrium fuisse constiterit, ut ordo patitur, aut quadraginta dierum spatio a communione statuimus submovendum aut corporali subdendum supplicio.
Caveant iudices ecclesiae, ne absente eo, cuius causa ventilatur, sententiam proferant; quia irrita erit, immo et causa in synodo profecto dabitur.
Si quis alium crediderit accusandum apud provintiae illius iudicem negotium suum proponat et omnem iacturam litis incurrat, qui non ante in proprio foro iurgaverit. Quod si per negligentiam iudicis causa definita non fuerit, tantum eum fisco nostro iubemus exsolvere, quantum res ipsa, de qua agitur valuisse cognoscitur. Et qui consiliis suis adherent, exilio deputentur.
Occurrere certe miserorum ruinis debet subsidio unusquisque, quo valeat ex relevatione alienae vindictae a se dei removere vindictam. Libat enim domino prospera, qui ab afflictis pellit adversa.
Placuit definire, ut paternis institutionibus obsequentes in metropolitanam sedem tempore, quo omnes comprovincialiter elegerint pontifices, ad synodum faciendam devotis studiis conferantur.
Ut nullus episcopus alium episcopum conculcet eumque calumniare et iniuriare praesumat. Quod si fecerit, gradus sui periculo subiacebit.
Statutum est, ut presbyteri benedictionem in ecclesia super plebem fundere aut altare consecrare aut reconciliare aut submovere et collocare, ullo modo non praesumant. Simul et hoc statutum est, ut altare erigere et de loco in locum transmutare, ut a quibusdam factum audivimus sine episcopi sui licentia et consilio, cuius est et ipsum altare consecrare et post motionem et violationem reconciliare, presbyteri non pertemptent. Quod si aliter fecerint, gradus sui periculo subiacebunt.
Propter absentes legem volumus iterare, ut quicquid fuerit eis a qualibet persona ablatum totum amicis eorumque proximis et servis, cum iudicem interpellaverint, sine dilatione reddatur; ut res, quas discedens dominus in sua proprietate dimisit, integre ab actoribus domini, quocumque sedeat, vindicentur. Quaecumque autem in militia constitutis et absentibus per vasa fuerint, sine aliqua iubemus dilatione restitui.
Quae ad perpetuam utilitatem sunt instituta, nulla commutatione varientur; nec ad privatum trahantur commodum, quae ad bonum sunt commune praefixa. Et manentibus terminis, quos statuere patres, nemo damnet alienum; sed intra fines proprios atque legitimos, prout quis voluerit, in latitudine se caritatis exerceat.
||fol.20v||Statutum est, ut si quis presbyter et diaconus aut quilibet clericus ecclesiae deputatus, si intra civitatem fuerit aut in quolibet loco, in quo ecclesia est et ad quotidianum pro psallendi sacrificium matutinis et vespertinis horis ad ecclesiam non convenerit, damnnatur a clero; si tamen castigatus veniam ab episcopo per satisfactionem noluerit promereri.
Quicunque necessitate captivitatis ducti sunt et non sua voluntate, sed hostili depredatione ad adversarios transierunt, quaecunque in agris et in mancipiis ante tenuerunt, sive a fisco possideantur, sive aliquid ex his per principem cuicunque datum est, sine ullius contradictione persone tempore quo redierint, vindicent ac praesumant. Si tamen cum adversariis non sua voluntate fuerint, sed captivitate se detentos esse probaverint.
Contra caput, etiam si faciendum sit, non libenter admittimus.
Statutum est, ut omnes presbyteri parroechiae ad civitatem per turmas et per ebdomadas ab episcopo sibi constitutas conveniantur discendi gratia, ut aliqua pars in parroechiis presbyterorum remaneat, ne populi et ecclesiae dei absque officio sint, et aliqua utilia in civitate discant, ut meliores ad parroechias demum et sapientiores atque populi utiliores absoluti revertantur. Et ibi ab episcopo, id est in civitate sive a suis bene doctis ministris bono animo instruantur de sacris lectionibus et divinis cultibus et sanctis canonibus sive de baptismatis sacramentis atque missarum solemniis et de reliquis officiis omnibus sibi necessariis pleniter et distincte ac sigillatim imbuantur. Et illi omnia, quae per parroechias docere, praedicare ac facere debent, eos episcopus et sui bene docti ministri veraciter et discrete doceant, ut quid facere et vitare debent, sciant, quatinus eorum vitam bene atque condigne et inreprehensibiliter ducant, et aliis bene vivendo bonum exemplum absque ulla offensione prebeant, et eorum ministeria sapienter et rationabiliter adimpleant, ut in nullam, quod absit, offensionem incidantur, sed dei gratiam promereri valeant.
Convictus in iudicio de evidenti violentiae crimine, reus capite puniatur.
Nos, qui sacerdotum domini matura volumus esse iudicia, nihil possumus de incognitis rebus in cuiusquam partis pręiudicium definire, priusquam universa, quae gesta sunt, veraciter audiamus.
Sancitum est, ut quisquis clericus relicto officio suo propter districtionem ad secularem quemlibet confugerit, et is, ad quem recurrit, solatium ei defensionis impenderit, cum eodem ecclesiae de communione pellatur. Simulque sancitum est, ut si quis clericus furtum ecclesiae fecerit, peregrina ei communio tribuatur. Simili modo decretum est, ut clerici, qui comam nutriunt, ab archidiacono, etiamsi noluerint, inviti detondantur. Vestimenta vero et calciamenta eis, nisi quae religionem deceant, uti aut habere non liceat.
Servi si inscio domino confessi et convicti fuerint, violentiam commisisse, addicti tormentis gravibus puniantur. Si vero iubentibus dominis violentiae crimen admiserint, ||fol.21r||domini qui inlicita praeceperunt notantur infamia, et nobilitatis et honoris sui dignitatem tenere non possunt. Servi autem, qui talibus dominorum iussionibus paruerunt, in metallo detrudantur. Caeterum non liceat iudicibus discussionem violentiae differre et dimittere et donare. Si autem probaverint violentiam, et non statim vindicaverint, noverint se periculum subituros. Viles autem personae, quae frequenter admisisse violentiam comprobantur, constituta legibus poena suprascripta omnino differiantur. [f]
Si extiterint aliqui fratres desides et negligentes, quos opporteat maiori auctoritate curari, sic tamen est adhibenda correctio, ut semper sit salva dilectio.
Statutum est, ut contumaces clerici, prout dignitatis ordo permiserit, ab episcopis corrigantur. Et si qui prioris gradus elati superbia communionem fortasse contempserint aut ecclesiam frequentare et officium suum implere neglexerint, peregrina eis communio tribuatur; ita ut cum eos poenitentia correxerit, rescripti in matricula gradum suum dignitatemque recipiant.
Quotiens quilibet accusator aliquid de adversario suo eo absente suggesserit, ei ante discussionem utriusque partis poenitus non credatur.
Praecipimus, ut falso et nullo insimulatus crimine detrahatur sacerdos.
Si quis iudicem pro quibuscunque causis adversum sibi senserit aut habuerit forte suspectum, vocem appellationis exhibeat. Ut, cum ei concessum fuerit, integro negotio apud alium iudicem amotis dilationibus possit audiri.
Sicut non vult aliquis gravis oneris sarcinam ferre, ita non audeat alii grave pondus imponere.
Sancitum est, ut personarum discordantium nemo, antequam reconcilietur, ad altare domini accedere audeat et gratiam communionis sanctae percipere; sed geminato tempore per [g] poenitentiam compensabitur, quo discordiae servierunt. Sed si unus eorum alio contempnente ad satisfactionem caritatis occurrerit, ex eo tempore ut pacificus in ecclesia recipiatur, ex quo ad concordiam festinasse convincitur.
Qui luget, abstinere debet a conviviis ac ornamentis et alba veste.
Iubemus, ut ita omnes divinis et apostolicis constitutionibus servatis, ut in nullo patiamini pia canonum decreta violari. Praecipimus etiam, ut nulli fas sit sine status sui periculo et divinas constitutiones vel apostolicae sedis decreta temerare.
Sanccitum est, ut illi sacerdotes, qui de ecclesiis ad ecclesias migrant et migraverunt et suos titulos absque licentia et consensu episcopi dimittunt et dimiserunt, tandiu a communione habeantur alieni, quandiu ad eas redierint ecclesias, in quibus primo sunt constituti. Quod si alius alio transmigrante in locum viventis ordinatus est, tandiu vacet sacerdotii dignitate, qui suam deseruit ecclesiam, quamdiu successor eius quiescat in domino.
Iniuriarum actiones nonnisi presentes accusare possunt. Crimen enim, quod vindictae et calumniae iudicum expectat [h], per alios intendi non potest.
Omnis, qui non contendit, protegit amicitiam. Nam et apostolus ad Chorintios scribit: Cum sint inter vos aemulationes et contentiones, nonne carnales estis, et secundum hominem ambulatis? Nihil per contentionem, neque per inanem gloriam, sed in humilitate mentis invicem estimantes semetipsos, non sua singuli respicientes, sed aliorum.
||fol.21v||Statutum est, ut facultates ecclesiae necnon et dioceses, quae ab aliquibus possidentur sacerdotibus, iure sibi vindicent, quod tricenalia lex conclusit, et ultra triginta annos nulli liceat pro id appellare, quod legum tempus exclusit. Simulque sancitum est, ut raptores viduarum et virginum ab ecclesiae communione pellantur. Et ut foeminae sacris altaribus non ministrent, vel aliquid ex his, quae virorum sunt officiis deputata, praesumant.
Quicumque iudex oblatas sibi in iudicio leges vel iuris species audire noluerit, et contra eas iudicaverit, ex hac re convictus in carcerem deputetur.
Valde iniquum est, ut imperiti magistris novi antiquis vel rudes praeferantur emeritis.
Iudices observare debent, ut liceat litigatori vitiatam causam appellationis remedio sublevare. Et appellatores nec in carcerem redigantur, nec a militibus faciant custodire, sed agendum negotium suum liberi observent. Nec etiam in supplicium destinatis appellandi vox denegetur.
Volumus atque praecipimus, ut omnes a falso testimonio se abstineant, scientes et hoc gravissimum scelus esse et ab ipso domino in monte Synai [i] prohibitum, dicente eo: Non falsum testimonium dixeris. Sive: falsus testis non erit inpunitus. Sciat etiam se, quisquis hoc perpetraverit aut tali poenitentia purgandum sicut de periurio aut tali damnatione et excommunicatione feriendum sicut de homicidio vel periurio. Summa enim stultitia et nequitia est, ut aliquis homo, qui christiano nomine censetur, pro cupiditate argenti et auri aut vestimentorum sive agrorum vel cuiuslibet rei, sicut sepe contingere solet, propter ebrietatem aut veneris ingluviem, in tam grande scelus corruat, ut aut septem annis in arta erumna sit aut ab ecclesia sit repulsus, dicente domino: Quid prodest homini, si universum mundum lucretur, animae vero suae detrimentum faciat?
Poenam, quam reus passurus erat, accusator excipiat, si convincere eum non potuerit. Nemo potest debitorem plus agnoscere, quam ille qui iniuriae sustinuit nequitiam.
Statutum est, ut scripturam prolator affirmet. Nam si is, qui scripturam protulit, eius non adstruxerit veritatem, ut falsitatis reum esse detinendum.
Qui episcopum suum noluerit audire, et excommunicatus fuerit, et renuerit, peremnem condemnationem episcoporum apud dominum sustineat, et insuper palatio nostro sit omnino extraneus, et omnes facultates eius ad legitimos parentes perveniant.
De homicidiis ita iussimus observare, ut quicumque ausu temerario alium sine causa occiderit, vitae periculo feriatur, et pretio se redimere nunquam audeat. Et si convenerit, ut ad compositionem quisque descendat; nullus de parentibus aut amicis eum quicquam adiuvet. Quod si fecerit, suum virgildum omnino conponat.
De furibus et malefactoribus decrevimus observari, ut si quinque aut septem bonae fidei homines absque inimicitia praeposita criminosum cum sacramenti interpositione esse dixerint, quomodo contra legem furtum perpetravit, sic secundum legem moriatur. Et si iudex comprehensum latronem laxaverit, vitam suam amittat, ut caeteri disciplinam omnibus [k] observent.
||fol.22r||Ut incestum nullus sibi unquam societ coniugium. Quod si contigerit, ab episcopo loci illius separentur, et publicam septem annorum iuxta canonicos gradus ambo agant poenitentiam. Qui autem hoc agere noluerint, ab omnibus anathema habeantur.
Omnia primo diligenter cunctos opportet inquirere, ut cum iusticia definiantur. Nullus quemquam ante iustum iuditium damnet, nullum suspicionis arbitrio iudicet. Prius quidem probet et sic iudicet. Non enim qui accusatur, sed qui convincitur, reus est. Pessimum namque et periculosum est quemquam de suspitione iudicare. In ambiguis dei iudicio, quoniam non potest humano condemnari examine, quem deus suo iudicio reservavit. Incerta namque non debemus iudicare, quoadusque veniet dominus, qui latentia producit in lucem, et inluminabit abscondita tenebrarum, et manifestabit consilia cordium. Quamvis enim vera sint, non tamen credenda sunt, nisi quae certis indiciis comprobantur, nisi quae manifesto iudicio convincuntur, nisi quae iudicario ordine publicantur.
Omnibus sanctae dei ecclesiae fidelibus et nostris notum esse volumus, quia non parva quaestio de chorepiscoporum [l] superstitione ad nos non semel aut bis aut ter venerat, sed sepissime nostris auribus molestiam intulerat. ipsa enim quaestio non solum inter clericos, sed etiam inter laicos crebrius ventilabatur. Dicebant ergo presbyteri, diaconi et subdiaconi a regularibus episcopis ordinati, non esse eos presbyteros vel diaconos aut subdiaconos, qui a chorepiscopis videbantur quasi sacrati, nec sacerdotale eos debere peragere officium, nisi forent canonicae ordinatis episcopis consumati. Sumentes quoque de canonica auctoritate sanctionem, affirmabant a chorepiscopis ordinatos vulneratum potius quam episcopaliter sanctificatum per illam manus impositionem habere caput. Ubi autem vulnus infixum est, medicina est adhibenda, qua possit recipere sanitatem. Similiter et laici dicebant, quod talium ministrorum et sacerdotum, id est, qui a chorepiscopis erant quasi ordinati, officia audire nollent, nec eorum infantes maiores et minores aut familiam eorum per manus impositionem consignari vel confirmari usquam vellent, ne magis vulnus quam benedictionem acciperent. Quod iurgium cum enucleatius discutere voluissemus, placuit nobis ex hoc apostolicam sedem consulere, iubente canonica auctoritate atque dicente: Si maiores causae in medio fuerint devolutae, ad sedem apostolicam, ut sancta synodus statuit et beata consuetudo exigitur, incunctanter referatur. Quapropter Arnonem archiepiscopum ad Leonem apostolicum misimus, ut inter caetera, quae ferebat, etiam eum et hoc interrogaret; ut quicquid super his definiendum esset, apostolica auctoritate a nostris episcopis regulariter sopiretur. Qui nobis verbis et scriptis ab eo renuncians haec non esse necesse iterare vel definire, quia sepissime a suis praedecessoribus et a multis sanctis episcopis atque synodalibus sanctionibus eos esse prohibitos atque damnatos; et ideo non esse necesse ventilare, sed definita tenere. Dixit enim nullum fore presbyterum vel diaconum aut subdiaconum ab eis ordinatum, nec ecclesiam ab eis dedicatam, nec virginem consecratam, ne quemquam confirmatum, neque quicquam, quod de episcopali ministerio praesumere esse peractum, sed quicquid ex his ab eis inlicitae erat praesumptum, omnia a canonice ordinatis episcopis debere rite peragere et in meliorem statum reformare: Quia quod non ostenditur gestum, ratio non sinit, ut videatur iteratum. Praedictos autem chorepiscopos omnes praecepit damnare et in exilio detrudi. Isti [m] vero omnes, maxime regni a deo nobis commissi episcopi cum eodem Arnone permittente praefato apostolico mitius tractantes, iamdictos ||fol.22v|| villanos episcopos inter presbyteros statuerunt, ita ut amplius nihil de episcopali ministerio praesumerent, nec ipsi deinceps a quoquam fierent, qui gradus sui periculum vitare vellet. Decretum namque est in illa synodo quam Reginis breue per eadem et pro aliis causis apostolica auctoritate prefato pretextu habuimus, nihil ex predictis a quoquam eorum agere nec facere volentibus consentire, sed quicquid ab his episcopaliter presumptum est, a canonice ordinatis episcopis peragi debere, nec ullum usquam de episcopali ministerio a chorepiscopis aliquid accepisse, quia nihil [n] in dante erat, quod aliquis horum accipere potuisset; quoniam quod non habuit quis eorum, dare non potuit. Nam episcopi non erant, quia nec ad quandam civitatis episcopalem sedem titulati [o] erat, nec canonice a tribus episcopis ordinati. Ideo de episcopali ministerio nihil agere potuerunt. Et idcirco non ostenditur gestum, quod praefixi agere putaverunt; quia quod non habuerunt, nullatenus dare potuerunt. Ideo namque nulla causa permittit, ut videatur iteratum, quod de causis memoratis a canonice ordinatis episcopis cognoscitur regulariter peractum. Unde et cum saepe quaestio de male accepto honore nascatur, quis ambigat nequaquam [p] esse tribuendum, quod non docet [q] fuisse conlatum. Scimus enim, sicut et in antiquis patrum legimus decretis, posse vera ac iusta legitimi episcopi benedictione auferre omne vitium quod a vitioso fuerat iniectum.
Placuit, ut episcopi rerum ecclesiasticarum in omnibus iuxta sanctorum canonum sanctiones plenam semper habeant potestatem. Nullus eas dare et accipere absque proprii episcopi audeat iussione. Nullus eas invadere et vastare aut quoquomodo deteriorare presumat. Nam devastantibus ecclesias earumque res nihil aliud intelligimus, quam contra illum etiam in imperii domini eiusque maiestatis homines movere certamen, cum illae aedes illi die noctuque famulentur, et illi sint consecrate. Videant ergo vastantes easque invadantes, pronunciamus, ne ab illo, si se commoveat, vastentur et disperdantur, cuius percussionem montium dorsa ferre non possunt. Nos vero ista nec agere volumus nec facere volentibus consentire. Ne nos ipsos, quod absit, perdamus, aut se perdere volentibus consentiamus. Quapropter praecipimus, ut si quis ex iure ecclesiastico hactenus nostra largitate aliquid possedit, si illa deinceps habere voluerit, ut ad proprios episcopos veniat, et ab eis et a prępositis ecclesiarum unde esse videntur, quocunque modo iustę potuerit, haec impetrare satagat, et nihil ex eis aliter ambiat aut concupiscat et accipiat, nec cupidos sanctarum rerum ignis, qui in eis est, eos favillosius exurat. Unde et in sacris canonibus spiritu dei conditis decretum habetur ita: Si quis oblata dederit et acceperit praeter episcopum et eum, qui constitutus est ab eo ad dispensandam misericordiam pauperibus, et qui dat et qui accipit, anathema sit. Scimus enim anathematizatos homines et in presenti seculo infames esse ac perditos, et a consortio fidelium in omnibus absque pane et aqua fieri alienos, atque si absque ecclesiae satisfactione de hac vita recesserint, a regno dei fore extorres. Quam foveam cavere dissimulans vel recusans, nostra se sciat per omnia carere societate: quia non solum qui faciunt, sed qui facientibus||fol.23r|| prava consentiunt, rei sunt. Satius enim nobis est regnum non habere terrenum quam aeternum perdere. Plus vero me credo posse deum per suorum sanctorum merita adiuvare quam omnem militiam secularem. Quapropter omnes scire cupimus, si super his, quibus fruimur bonis universum mundum lucrari potuissemus, nostram nostrasque animas perdere noluissemus, nec se pro praedictis cupiditatibus perdere volentibus assentire. Testante namque evangelica tuba didiscimus [r], nihil prodesse homini universum mundum lucrari, si anima sua detrimentum patiatur. Et iterum: Quam dabit homo commutationem pro anima sua? Et iterum: Ibunt hi in supplicium sempiternum, iusti autem in vitam aeternam.
Non opportet mulieres ingredi ad altare. Baptizandos vero opportet fidei symbolum discere, et quinta feria septimanae maioris episcopo et presbyteris reddere. Et qui in egritudine constituti baptismum perceperint, sanati fidei symbolo doceantur, ut noverint quanta natione digni sunt habiti. Opportet etiam baptizatos post baptismum chrisma coeleste percipere et regni Christi participes fieri.
Ut per solemnissimos paschales dies sacramentum cathecuminis non detur nec eis, qui a liminibus ecclesiae sunt exclusi, neque eis ante canonicam reconciliationem, qui publicam gerunt poenitentiam, sed tantum benedictum sal a sacerdotibus pro communione tribuatur. Et quia apud fideles per illos dies sacramenta non mutantur, nec [s] apud cathicuminos vel publice poenitentes opportet mutare.
Placuit, ut quotiens secundum statuta patrum synodus congregata fuerit, nullus episcoporum et presbyterorum aliquam prius causam suggerere audeat, quam ea, quae ad emendationem vitae et ad severitatem regulae animaeque remedia pertinent finiantur.
Qui regulam ecclesiae petunt a regibus et horrendae cupiditatis impulsu egentium substantiam rapiunt, irrita habeantur, quae obtinent, et a communione ecclesiae, cuius facultatem auferre cupiunt, excludantur.
Ne parrochias cuiuslibet episcopi alterius civitatis episcopus canonum temerator invadat, et vesanae cupiditatis facibus inflammatus suis quemadmodum non contentus, rapiat aliena.
Si quis cuiuscunque munuscula ecclesiae, sanctis scripturarum titulis conlata, nefaria calliditate abstulerit, fraudaverit, invaserit, retentaverit atque suppresserit, et non statim a sacerdote commonitus deo auxiliante reddiderit, ab ecclesiae catholicae communione pellatur.
Ut nullus episcopus prioribus suis audeat anteponere.
Clericus sine commendaticiis epistolis episcopi sui licentia non pateat evagandi. Et in omni loco, ad quem sine epistolis episcopi sui, ut dictum est, venerint, a communione habeantur alieni. In monachis quoque par forma servetur: quos si verborum increpatio non emendaverit, etiam a verberibus statuimus coherceri.
Ante omnia clericis vitetur ębrietas, quae omnium vitiorum fomes et nutrix est. Ne quis potest liberum corporis sui ac mentis habere iuditium, qui captus vino a sensu probatur alienus, et proclivius ad iudicium mens labefacta ducatur; ac plerumque possit peccatum aut crimen, dum nescit, incurrere. Ignorantia vero talis non potest effugere poenam, quam ex voluntaria amentia manasse constiterit. Itaque||fol.23v|| quemcunque aebrium fuisse constiterit, ut ordo patitur aut quadraginta dierum spatio a communione statuimus submovendum aut corporali subdendum esse supplicio.
Si quis per calumniam ecclesiam aut clericum fatigare temptaverit et convictus fuerit, ecclesiae liminibus et catholicorum communione, nisi digne poenituerit, arceatur.
Praecipimus, ne laycus, nisi religione praemissa, clericus fiat. In monasterio vero puellarum homines nonnisi probatae vitae aetatis provectae ad quascunque earum necessitates et ministrationes permittantur intrare. Ad faciendas vero missas clerici, qui ingressi fuerint, statim peracto ministerio regredi festinent. Aliter autem nec clericus nec monachus iuvenis ullum ad puellarum congregationem habeat accessum, nisi hoc aut paterna aut germana necessitudo probetur admittere.
Si quis clericorum circa se aut dystrictionem aut retractionem episcopi sui putat iniustam, iuxta antiquas constitutiones recurrat ad synodum.
Si qui clericorum, ut in multis locis, dyabolo instigante actum fuisse perpatuit, rebelli auctoritate se in unum coniuratione intercedente collegerint, et aut sacramenta inter se data aut cartolam conscriptam fuisse patuerit, nullis excusationibus haec praesumptio praevellatur; sed res decreta, cum in synodum ventum fuerit, in praesumptoribus iuxta personarum et ordinum qualitatem a pontificibus, qui tunc in unum collecti fuerint vindicetur; quia sicut caritas ex praeceptis dominicis, corde, non cartule conscriptione est et coniuratione exhibenda, ita quod supra sacras admittitur scripturas, auctoritate et districtione pontificali est comprimendum.
Si quis res ecclesiae debitas vel proprias sacerdotis horrendae cupiditatis instinctu occupaverit, retinuerit aut a potestate ex competitione perceperit, si eas non restituat, nullis se rebus excuset. Quod si agnito iure ecclesiastico non statim ecclesiae et sacerdoti reformaverit, aut ut ipsum ius agnoscere possit, in iudicium electorum venire distulerit, tamdiu a communione ecclesiastica suspendatur, quamdiu, restitutis rebus, tam ecclesiam quam sacerdotem reddat indemnem. Similis etiam his, qui oblationes defunctorum ecclesiis et sacerdotibus legaliter dimissas quolibet ordine adsignare tardaverint vel retinere praesumpserint, districtionis [t] ecclesiasticae iuxta priores canones forma servetur. Cui etiam sententiae subiacebit, quisquis sibi quolibet ordine quod pro devotione sua ecclesiis dedit revocare praesumpserit. Abbatibus, presbyteris caeterisque ministris de rebus ecclesiasticis vel sacro ministerio traditis nil alienare vel obligare absque permissione et subscriptione episcopi sui liceat. Quod si pręsumpserint, degradentur, communione concessa. Et quod temere praesumptum aut alienatum est, ordinatione episcopi revocetur.
Audivimus persuasum esse populis die dominico agi cum caballis aut bubus vel vehiculis itinera non debere, neque ullam rem ad victum reparare, vel ea, quae ad nitorem domus et hominis pertinent nullatenus exercere. Quae res ad iudaicam superstitionem magis quam ad christianam observantiam pertinere probatur. Quapropter statuimus, ut die dominico, quod ante ferri [u] licuit, liceat. A rurali tamen opere, idem [v] opere aratri vel vineae et sectione, messis excussione, exarto, ut sepe censuimus abstinendum, quo facilius ad ecclesiam venientes orationis gratia||fol.24r|| vacent. Quod si inventus fuerit aliquis in operibus suprascriptis aut quae interdicta sunt exercere praesumpserit, qualiter haec emendare debeat, non in laycorum districtione, sed in sacerdotis castigatione consistat.
De missis nullus laicorum ante discedat, quam dominica dicatur oratio. Et si episcopus praesens fuerit, eius benedictio expectetur. Neque ante missam expletam quis egredi praesumat. [w] Sacrificia matutina missarum sive vespertina, ne quis cum armis pertinentibus ad bellorum usum expectet. Quod qui fecerit, in sacerdotys potestate consistat, quali eum discrictione debeat castigare.
[x] Ut laici secus altare, quo sancta misteria caelebrantur, inter clericos tam ad vigilias quam ad missas stare penitus non praesumant. Sed pars illa, quae a cancellis versa altare dividitur, chorus tantum psallentium pateat clericorum. [y] Ad orandum vero et communicandum laicis et foeminis, sicut mos est, pateant sancta sanctorum.
Quidam sabbato sancto ab hora nona ieiunium solvunt, conviviis utuntur; et dum sol ipse eadem die tenebris palliatus lumina subduxerit, ipsaque elementa turbata moestitiam totius mundi ostenderint, illi ieiunium tamen diei polluunt epulisque inserviunt. Et quia totum eundem diem universalis ecclesia propter passionem domini in merore et abstinentia peragit, quicunque in eo ieiunium, praeter parvulos, senes et languidos ante peractas indulgentiae praeces persolverit, a paschali gaudio depellatur; nec in eo sacramentum corporis et sanguinis domini praecipiat, qui diem passionis eius per abstinentiam non honorat.
Omnibus vobis tam praesentibus quam et futuris scire cupimus, quia de [z] consultu sedis apostolicae et omnium nostrorum episcoporum ac reliquorum sacerdotum atque maxime cunctorum fidelium nostrorum de purgatione criminatorum sacerdotum tanta [a] tractavimus, eamque cum testibus, sicut in anteriori capitulari[b] nostro continetur, fieri decrevimus, quoniam nesciebamus eandem causam a beato Gregorio papa esse definitam. Nam cum Wermatia generale conventum habuissemus, allata est nobis a Riculso Mogonciacensi metropolitano epistola beati Gregorii papae, in qua inter caetera continebantur hec: De presbytero vero vel quolibet sacerdote a populo accusato, si certi non fuerint testes, qui crimini inlato approbent veritatem, iusiurandum erit in medio, et illum testem proferat de innocentiae suae puritate, cui nuda et aperta sunt omnia; sicque maneat in proprio gradu. Ista vero omnia, quia vires nostras excedunt, in iudicio episcoporum iuxta canonicam sanctionem definienda relinquimus; ut haec, quando orta fuerint, ita definire satagant, ut nec secundum seculum iustam repręhensionem nec penes dominum, quod absit, damnationem, sed aeterne beatitudinis, ipso auxiliante, qui omnia infucata praestat, praemia consequantur.
Omnes monemus, ut lites et contentiones non recte iudicatas ad poenitentiae culmem perducere studeant, sicut dominus noster Ihesus Christus in mandatis suis nos admonet dicens: Iuste iudicate, filii hominum. Et: In quocunque iudicio iudicaveritis, iudicabitur de vobis. Et iterum: Munera [c] excecant oculos sapientium et tollunt verba iustorum. Qui consentit, non recte iudicat. Sic docet praeceptum domini: Quid tibi non fieri vis, alteri ne feceris.||fol.24v|| Ve vobis, iudices et principes, quia ab impio accipitis munera, et iusticiam iusti aufertis ab eo. Et rememoramus, quod dicitur: Reddet deus unicuique secundum opera sua vel secundum iusticiam suam.
Testes priusquam de causa interrogentur, sacramenta debere constringi, ut iurent se nihil esse contra veritatem dicturos. Haec etiam iubemus, ut honestioribus magis quam vilioribus testibus fides potius admittatur. Unius autem testimonium, quamlibet splendida et idonea videatur esse personae, nullatenus audiendum.
Mansuetudinis nostrae lege prohibemus in iudiciis episcopos accusare; ne dum ad futura ipsorum beneficio [d] impunitas aestimatur, libera sit ad arguendos eos animis furialibus copia. Si quid est igitur quaerelarum quod quispiam defert, apud alios potissimum episcopos convenit explorari, ut opportuna atque commoda cunctorum quaestionibus audientia commodetur.
Privilegia, quae olim reverentia religionis obtinuit, mutilari sub poena etiam interminatione prohibemus; ita ut hi quoque, qui ecclesiae obtemperant, his quique ecclesiae beneficiis perfruantur.
Si quis iudęorum christianum servum vel cuiuslibet alterius sectae emerit et circumciderit, a iudae ipsius potestate sublatus in libertate permaneat.
Ea quae circa catholicam legem vel olim ordinavit antiquitas vel parentum nostrorum auctoritas religiosa constituit vel nostra serenitas roboravit, novella superstitione submota, integra et inviolata custodiri praecipimus.
Integra restitutio dicitur, si quando res quaelibet aut causa quae perierat, in priorem statum reparatur, vel id quod alicui sublatum est reformatur, ita ut eorum causae vel res in integrum revocentur qui, aut per timorem potestatis alicuius compulsi sunt, aut fraude vel errore decepti sunt, aut per captivitatem vel quamcunque iniustam necessitatem substantiam suam aut statum ingenuitatis perdidisse noscuntur, aut si qui pro necessitate longae peregrinationis absentant vel restauranda ea, quae in damnis minorum gesta esse probantur.
Quotiens de revocanda re vel causa integrae restitutionis beneficium petitur aut in rem aut personem agendum est, ut res ipsa, quae sublata est, recipiatur. Et cum in persona actio cęperit intendi, is qui rem indebite abstulisse convincitur, id, quod sublatum est, intra annum in quadruplum reformet, post annum vero in duplum reddendum est.
Ecclesiarum servos et episcoporum vel omnium clericorum a iudicibus vel actoribus publicis in diversis angariis non fatigari divina praecipimus auctoritate. Unde omne concilium a pietate gloriossisimi domini nostri poposcitur, ut tales deinceps ausus inhibeat, sed servi suprascriptorum officiorum in eorum usibus vel ecclesiae laborent. Si quis vero iudicum aut actorum clericum aut servum clerici vel ecclesiae in publicis ac privatis negotiis occupare voluerit, a communione ecclesiastica, cui impedimentum facit, efficiatur extraneus.
De his criminibus quis absolutus est ab eo, qui accusavit, refricari accusatio non potest.
Multi contra canonum constituta ecclesias, quas aedificaverint, postulant consecrari, ita ut dotem, quam eidem ecclesiae contulerint, non censeant ad episcopi ordinationem pertinere. Quod factum et in praeterito displicet et in futuro prohibetur. Sed omnia secundum constitutionem antiquam ad episcopi ordinationem et potestatem pertineant.
Opportet, ut sint episcopi semper perspectores secundum regis ammonitionem, qualiter iudices cum populis agant, et aut ipsos praemonitos corrigant aut insolentias eorum auribus principum innotescant. Quod si correptos emendare nequiverint, et ab ecclesia et a communione eos suspendant.
Devotam peccantem non recipiendam in ecclesia, nisi peccare desierit. Et si desinens egerit aptam poenitentiam decem annis recipiat communionem. Prius autem quam in ecclesia admittatur ad orationem ad nullius convivium christianae mulieris accedat. Quod si admissa fuerit, etiam haec, quae eam [e] receperit, habeatur absens. Corruptorem etiam par poena constringat. Quae autem maritum acceperit, non admittatur ad poenitentiam, nisi adhuc vivente ipso marito caste vivere ceperit aut postquam ipse decesserit.
[f] Si quis laicus per excommunicationem abstinet, ad domum eius clericorum vel religiosorum nullus accedat. Similiter et clericus, si abstinet, a clericis devitetur. Si quis cum illo colloqui [g] aut convivari fuerit deprehensus, etiam ipse abstineatur. Sed hoc pertineat ad eos clericos, qui eius sunt episcopi, et ad omnes, qui commoniti fuerint, de eo qui abstinet, sive layco quolibet sive clerico.
Hoc etiam placuit, ut vagus atque instabilis clericus sive etiam diaconali ministerio vel presbyterali officio constitutus, si episcopi a quo ordinatus fuerit, praeceptis non obedierit, ut in delegata sibi ecclesia officium dependat assiduum, quousque in vitio permanserit, et communione et honore privetur.
Si quis pro alterius debito se pecuniam promiserit redditurum, ad solutionem statutae promissionis est retinendus.
Si facto pretio rem vendendam aliquis cuicunque tradiderit, et dum ab eo vendenda profertur, quacunque occasione perierit, ei perit qui eam dederat dystrahendam. Caeterum si rem acceptam non rogante domino, sed promittente eo, qui accepit, dum vellet venundare, perdiderit, sibi rei perditae ingerit detrimentum.
Creditor, si sine conditione pignus sibi depositum tenens, ter debitorem convenerit, ut soluto debito pignora sua recipiat et debitor noluerit post tres ammonitiones soluto debito pignora sua recipere, creditor detrahendi pignoris habebit liberam potestatem.
Cum rebaptizatis fideles religiosi nec in cibo participient.
Qui iubente sacerdote pro quacunque culpa ab ecclesia exire contempserint, pro noxia contumaciae tardius recipiantur ad veniam.
Clerici, quos increpatio non emendaverit, verberibus coherceantur.
Si quis debeat alicui solidos decem et ille, qui debet de quacumque ratione debeantur illi a creditore suo solidi quinque, et veniens creditor totos decem solidos a debitore petat, si probaverit ille debitor sibi ab eo quinque solidos deberi, quare illum in solidum pro totis decem solidis convenit, causam perdat, qui noluit debitum compensare. Similis||fol.25v||ratio est de frumento vel de aliis speciebus.
Qui filiofamilias contra interdicta legum inscio patre pecuniam commodavit, eam nec vivente nec mortuo patre ab eodem postulare.
Hi vero seculares, qui coniugale consortium absque culpa graviore dimittunt et etiam dimiserunt, et nullas causas discidii probabiliter proponentes, propterea sua matrimonia dimittunt, ut aut inlicita aut aliena praesumant, si antequam apud episcopos comprovinciales discidii causa dixerint, et priusquam uxores iudicio damnentur, abiecerint, a communione ecclesiae et sancti populi coetu, pro eo, quod fidem et coniugium maculant, excludantur.
Clerici etiam omnes, qui ecclesiae fideliter vigilanterque serviunt, stipendia sanctis laboribus debita secundum servitii sui meritum vel ordinem teneantur.
Accusationes et accusatores atque earum negotia, quae seculares non adsciscunt leges, divina ac synodica funditus a clericis repellere auctoritate censemus; quia indignum est, superioribus pati ab inferioribus quae inferiores ab eis uti despiciunt.
Nullus episcopus alienum parrochianum praesumat retinere aut ordinare et iudicare absque proprii episcopi voluntate. Quia sicut irrita eius erit ordinatio, ita et iudicatio. Quoniam censemus nullum alterius iudicis, nisi sui sententia teneri. Nam qui eum ordinare non potuit, nec iudicare nullatenus poterit.
Peregrina iudicia generali sanctione prohibemus. Quia indignum est, ut ab externis iudicetur, qui provinciales et a se electos debet habere iudices.
Poenitentes tempore, quo poenitentiam petunt, impositionem manus et cilicium a sacerdote consequantur. Et si aut comas non deposuerint aut vestimenta non mutaverint, abiciantur. Et nisi digne poenituerint, non recipiantur. Iuvenibus etiam non facile committenda est, propter aetatis fragilitatem. Viaticum tamen omnibus in morte positis non negandum.
Contumaces vero clerici, prout dignitatis ordo permiserit, ab episcopis corrigantur. Et si qui prioris gradus elati superbia communionem fortasse contempserint aut ecclesiam frequentare vel officium suum implere neglexerint, peregrina eis communio tribuatur; ita ut cum eos poenitentia correxerit, rescripti in matricula, gradum suum dignitatemque recipiant.
Si quis sacculum vel argentum signatum deposuerit, et is penes quem depositum fuit, illud invito eo contrectaverit, et depositi et furti actio in eum competit.
Si quis creditor debitore in solutionem tardante rem sibi pro debito positam dystraxerit, si quid amplius acceptum fuerit quam debebatur, quod amplius acceptum est, restituatur debitori.
Nullus episcopus extra suam provintiam ad iudicium devocetur. Sed vocato eo canonice in loco omnibus congruo tempore synodali ab omnibus comprovincialibus episcopis audiatur, qui concordem super eum canonicamque proferre debent sententiam. Quia si hoc minoribus tam clericis quam laycis concessum est, quanto magis de episcopis servare convenit [h]? Nam si ipse metropolitanum aut iudices suspectos habuerit, aut infestos senserit, apud primatem dioceseos aut apud Romanae sedis pontificem iudicetur.
||fol.26r||Placuit, ut si episcopus accusatus appellaverit Romanum pontificem, id statuendum, quod ipse censerit.
Si in alicuius presbyteri parroechia infideles aut facultates accenderint aut arbores aut fontes aut saxa venerantur, si hoc eruere neglexerit, sacrilegii reum se esse cognoscat. Dominus aut ordinator rei ipsius, si ammonitus hoc emendare noluerit, communione privetur.
Poenitens quae defuncto viro alio nubere praesumpserit et quae vel suspecta vel interdicta familiaritate cum extraneo coniunxerit, cum eodem ab ecclesiae liminibus arceatur. Haec etiam et de viro in poenitentia posito placuit observari.
Si quis cuilibet mandet, ut rem suam decem solidos vendat, et ille eam octo vendiderit, pretium quod ei mandatum est, quicquid minus ab emptore percepit, mandatori complere compellatur. Venditio tamen rescindi non potest.
Servus bona fide comparatus, si ex veteri vitio fugerit, non tantum praetium dominus, sed et ea, quae per fugam abstulit, reddere cogetur.
Sunt nonnulli, qui indiscussos potestate tyrannica, non canonica auctoritate, damnant; et sicut nonnullos gratia favoris sublimant, ita quosdam odio invidiaque permoti, humiliant; et laevi opinionis aura condemnant, quorum crimina non approbant. Ideoque communi decreto censemus, ut quando aliquis episcoporum criminatur, congregatis omnibus eiusdem provintiae episcopis causa eius audiatur, ut non occulte iudicetur vel damnetur. Quia ab aliis prius iudicari non potest, nisi ab his, quibus ordinari potuit. Quod si aliter factum fuerit, nullas vires habebit.
Si clericus vel laicus habuerit causam adversus episcopum proprium vel adversus alterum aut episcopus adversum quemquam, apud synodum provintiae iudicetur. Quod si adversus eiusdem provintiae metropolitanum episcopus vel clericus habuerit quaerelam, petat primatem dioceseos; et apud ipsum iudicetur, aut apud sedem apostolicam.
Placuit eorum accusandi sacerdotes et testificandi in eos vocem obstruere, quos non humanis, sed divinis vocibus mortuos esse scimus. Quia vocem funestam potius intercidi quam audiri opportet.
Placuit, ut accusato, si iudices suspectos habuerit, liceat appellare, quia non opportet negare auditentiam roganti.
Non est credendum contra alios eorum confessioni, qui criminibus implicantur, nisi se prius probaverint innocentes; quia periculosa est et admitti non debet rei adversus quemcunque professio.
Si quis pervasor finium fuerit approbatus, eo quod priusquam aliquid iudicio terminetur, id quod alter tenuerat invasisset, non solum illud, quod male praesumpserit amittat, sed, ut non unusquisque rem alienam occupet, cum fuerit in [i] causa devictus pervasor iuris alieni, tantum spatii restituat, quantum praesumpserit invadere.
Omnibus, qui contra voluntatem defuncti faciunt, ut indignis auferatur hęreditas.
Qui per testamentum aliquid sibi derelictum acceperit et vindicaverit et voluerit contra voluntatem defuncti agere, licentiam penitus non habebit.
||fol.26v||Nulli quidem de bonis usurpandis virorum nec dividendi contra bonos mores concessa licentia est; sed, precipiente patre, divisionem ab eo factam durare, si modo usque ad extremum eius vivendi spatium voluntas eadem perseverasse doceatur.
Si quis filius donatione patris aliquid fuerit consequutus et eum postmodum laeserit, post probatas in iudicio lęsionis causas ad donationem pater, si voluerit, in integrum revocetur.
Donatio in filio a patre facta, si laesum se pater esse probaverit, revocetur.
Quod omnibus fidelibus omnibusque ordinibus summopere cavendum sit, ne clanculo aut publice unctum domini detractionibus et vituperationibus dilanient, perpendentes illud exemplum Mariae, quae pro eo, quod Moysi famulo domini propter Aethiopissam detraxit, inmunditiale praemultata [k] sit. Et illud psalmistae: Nolite tangere christos meos, et in prophaetis meis nolite malignari.
Clericus vel laicus, si crimine aut lite pulsatus fuerit, non aliubi quam in foro suo vocatus audiatur.
Appellantem non debet afflictio ulla aut carceris aut detentionis iniuriae custodia et liceat appellatori causam vitiatam appellationis remedio sublevare.
Si quis contempto fideiussore debitorem suum tenere maluerit, fideiussor vel haeres eius a fideiussionis vinculo liberatur. Si vero procurator litis victus fuerit, mandator eius ad solutionem tenetur.
Homo liber, qui statutum suum in potestate habet, et peiorare eum et meliorem facere potest, atque ideo operas suas diurnas nocturnasque locat.
Qui uxorem habet, eo tempore concubinam habere non potest, ne ab uxore eum separet dilecito concubinae.
Illud etiam vanum consensum convenit observari, ut si quis monachorum aut monacharum in congregatione positi religiosam conversationem elegerint, et postea aut ad parentes aut quamcunque proprietatem, sed congregatione ipsa subtraxerint, et ab episcopo suo per epistolam admoniti ad septa monasterii sui redire distulerint, sint usque ad exitum vitae a communione suspensi, nec prius ad eucharistiae gratiam admittantur, quam ad ovile suum, de quo se vagationis insolentia visi sunt subtraxisse cum humilima supplicatione debeant satisfactione reverti.
[l] De viduis et puellis, quae sibi in habitu religionis in domibus propriis, tam a parentibus quam per se, vestem mutaverint, et se postea contra instituta patrum vel praecepta canonum coniugia crediderint copulanda, tamdiu utrique habeantur a communione suspensi, quousque quod inlicite perpetraverunt emendent. Quod si emendare neglexerint, a communione et omnium christianorum convivio imperpetuo sint sequestratę.
Quod personae solent in iudiciis esse? Quatuor, accusator causae, defensor causae, testes, iudex. Quo quisque utitur officio? Iudex aequitate, testes veritate, accusator intentione ad amplificandam causam, defensor extenuatione ad minuendam causam. Saepe enim fit causa ratiocinationis aut metu aut gloria aut pecunia, ||fol.27r|| id est, aut commodi aliquid appetendi vel incommodi aliquid vitandi.
Non tantum, qui furtum fecerit, sed etiam is, cuius opere aut consilio furtum factum fuerit, furti actione tenebitur.
Agnati sunt, qui per virilem sexum descendunt, cognati autem, qui per foemineum. Et ideo patrui vel patruorum filii et agnati sunt et cognati. Avunculi vero et avunculorum filii cognati sunt, non agnati.
Qui metu et impressione alicuius terroris apud acta presidis [m] servum se esse mentitus est, postea statum suum defendi non praeiudicat.
Hi, qui aedes aliquas villasve expoliaverint, effregerint, expugnaverint, si quidem id turba cum telisco acta fuerint, capite puniantur. Telorum autem appellatione omnia, ex quibus saluti hominis noceri possit, accipiuntur.
Receptores aggressorum itemque latronum, eadem poena afficiuntur qua ipsi latrones. Sublatis enim susceptoribus, crassantium cupido conquiescit.
Si aliquis malitiae studio incendium miserit, de hoc crimine convictus poenis gravissimis iubetur interfici. Quod si per negligentiam factum incendium comprobatur, damnum, quod cuicunque illatum fuerit, res quae incendio perierit, dupli satisfactione sarciatur.
Constitutiones contra canones et decreta praesulum romanorum seu reliquorum pontificum vel bonos mores nullius sint momenti.
In clericorum causa huiusmodi forma servetur, ut ne quemquam eorum sententia non a suo iudice dicta constringat.
Omnis, aui falsa aliis intulerit, puniatur et pro falsitate ferat infamiam.
Ut comprovincialis synodi retractetur per vicarios urbis Romae episcopi, si ipse decreverit.
Si quis adversus episcopum causam habuerit, non prius alios episcopos vel alios iudices adeat, ut eum accuset, quam familiariter ei suam indicet quaerelam, et ab eo aut iustam emendationem aut rationabilem percipiat excusationem, ipsa nos instruente veritate: Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si te non audierit, adhibe duos vel tres tecum. Et si vos non audierit, dic ecclesiae, id est, accusa eum publice tunc, et non prius. Et reliqua.
Nulli infami atque sacrilego liceat de quocunque quandoque adversus religiosum christianum impetere.
Nullae causae a iudicibus ecclesiasticis audiantur, quae legibus non continentur vel quae prohibitae esse noscuntur.
Qui pro iniuria mediocri aestimatę iniuriae damna subire compellitur, quamvis civiliter videatur addictus, tamen infamis efficitur.
In causa capitali absens nemo damnetur neque absens per alium accusare aut accusari potest.
Si ex rebus, quas violenter aliquis occupat, quaelibet sub quacunque occasione perierint aut arserint vel servi violenter occupati mortui fuerint, qualibet fraude illius, qui occupavit id, quod perit factum non videatur, tamen ab ipso, quaecunque perierint, reddenda sunt, qui rem iuris alieni violenter visus est occupasse.
||fol.27v||In hoc titulo graeca verba posita sunt, id est, periton alegeus alle nonece alogiome non con [n]. Quod nos latine possumus dicere: De his, qui inrationabiliter versati sunt sive versantur. In qua sententia sensus triplex est; id est, de his, qui cum peccoribus coitu mixti sunt, aut more peccorum cum consanguineis usque affinitatis lineam incestum commiserunt, aut cum masculis concubuerunt. Quisquis autem ex his unum egerit, aut capite puniatur aut, si ei vita concessa fuerit, iuxta Ancirani concilii sententiam, quae in capite XVI continetur, poenitentiam veraciter agat.
[o] Si quando in causa capitali vel in causa status interpellatum fuerit, non per procuratores, sed per ipsos est agendum.
Si quis metropolitanus episcopus, nisi quod ad suam solummodo propriam pertinet parroechiam, sine consilio et voluntate omnium comprovincialium episcoporum extra aliquid agere tentaverit, gradus sui periculo subiacebit; et quod egerit, irritum habeatur et vacuum. Sed quicquid de provincialium coepiscoporum causis suarumque ecclesiarum et clericorum atque secularium necessitatibus agere aut disponere necesse fuerit, hoc cum omnium consensu comprovincialium agatur pontificum, non aliquo dominationis fastu, sed humillima et concordi administratione, sicut dominus a re[p]: Non veni ministrari, sed ministrare. Et alibi: Qui maior est vestrum, erit minister vester. Et reliqua. Similiter et ipsi comprovinciales episcopi cum eius consilio, nisi quantum ad proprias pertinet parroechias, agant iuxta sanctorum constituta patrum; ut uno animo, uno ore, concorditer sancta glorificetur trinitas in secula.
Notum sit omnibus, quia quod in laicis reprehenditur, id multo magis debet in clericis praedamnari.
[q] Delatori aut lingua capuletur, aut convicto caput amputetur. Delatores autem sunt, qui invidia produnt alios.
[r] Qui in alterius fama in publico scripturam aut verba contumeliosa confixerit, et repertus scripta non probaverit, flagelletur. Et qui ea prius invenerit, rumpat, si non vult auctoris ficti [s] causam incurrere.
Si aliquis unam rem duobus per legitimas scripturas donaverit, uni prius, et alteri postea, non quaerendum est in his donationibus, qui primus, qui posterior sit; sed qui rem tradente donatore possederit, is eam, cui est tradita, possidebit. Nec interest utrum in parentes an in extraneos talis sit facta donatio.
Servi in caput domini neque a praeside neque a procuratore neque tam in parvis quam in capitalibus causis interrogari possunt.
Si quis iratus crimen aliquod cuilibet temere obiecerit, convitium non est pro accusatione habendum. Sed promisso tractandi spatio, id quod iratus dixit, per scripturam probatum esse fateatur; ut si fortasse resipiscens post iracundiam iterare ac scribere noluerit, non ut reus criminis teneatur.
Qui crimen obicit, scribat se probaturum. Revera, ut ibi causa agatur, ubi crimen admittitur; ut qui non probaverit, quod obiecit, poenam, quam intulerit, ipse patiatur.
Ut ne quis dum in ea durare potuerit qualibet necessitate suam relinquat ecclesiam ||fol.28r||
Pulsatus ante suum iudicem causam dicat, et non ante suum iudicem pulsatus si voluerit, taceat. Et ut pulsato quotiens appellaverit, induciae dentur.
Hi, qui inventi fuerint libros famosos legere vel cantare, excommunicentur.
Homicidae, malefici, fures, sacrilegi, raptores, venefici, adulteri, et qui raptum fecerint vel falsum testimonium dixerint, seu qui ad sortilegos magosque concurrerint, nullatenus ad accusationem vel ad testimonium erunt admittendi.
Qui de salute principis vel summa rei publicae matematicos, ariolos, aruspices, vaticinatores consulit, cum eo, qui responderit, capite puniatur.
Auctores seditionis et tumultus vel concitatores populi pro qualitate dignitatis aut in crucem tollantur aut bestiis obiciantur aut in insulam deportentur.
Maius periculum est iudicantis quam eius, qui iudicatur. Unde unicuique providendum est, ne aliquem iniuste iudicet aut puniat.
Accusationes adversus doctorem nemo suscipiat: quia non potest humano condemnari examine, quem deus suo reservavit iudicio.
Sic odit deus eos, qui adversus patres armantur, ut patrum invasores, qui in omni mundo infamia notantur.
Instruendi sunt presbyteri pariterque ammonendi, quatinus noverint decimas et oblationes, quas a fidelibus accipiunt, pauperum et hospitum et peregrinorum esse stipendia, et non quasi suis, sed quasi commendatis uti debere. De quibus omnibus sciant se rationem reddituros in conspectu divinae maiestatis, et nisi eas fideliter pauperibus et his, quibus praemissum est, administraverint, condemnationem patiendos. Qualiter vero dispensari debeant, canones sacri instituunt. Scilicet ut quatuor partes ex omnibus fiant, una ad fabricam ecclesiae relevandam, altera pauperibus distribuenda, tertia presbyterorum suis clericis habenda, quarta episcopo reservanda, et quicquid exinde pontifex iusserit, prudenti consilio est faciendum.
Inhibendum et modis omnibus tenendum est, ut nullus sacerdos eas personas foeminarum, sicut in canonibus insertum continetur, de quibus suspitio potest esse, in domo sua habeat, et non solum illas, sed neque illas, quas antiqui canones concedunt: quia instigante dyabolo etiam in illis scelus frequenter perpetratum reperitur aut etiam in pedissequis earum. Nam si quae de eis habuerit talem [t] necessitatem cui sit necessaria sustentatio presbyteri habeat in villa aut in vico domum, longe a presbyteri conversatione, et ibi ei subministret, quae necessaria sunt. Sed et hoc secundum auctoritatem canonum modis omnibus prohibendum, ut nulla foemina ad altare praesumat accedere aut presbytero ministrare vel infra cancellum stare aut sedere.
De incestis omni studio perquirendum est sacerdotibus per homines veraces et timorem dei ante oculos habentes. Et si reperti fuerint, statim aut per se emendare studeant aut cum adiutorio archidiaconi sui vel episcopi hoc ipsum extirpare satagant; ne tanto flagitio et scelere et illi polluantur et pereant, et alii in eorum civitate omnipotentis dei iram incurrant.
Admonendi sunt clerici et instruendi, ut primum ipsi ab omni fornicatione et||fol.28v|| immunditia et luxuria et ab omni pollutione carnis sint alieni, et tunc plebem sibi subiectam et verbis praedicent, et exempla ostendant, ut ab omni fornicatione et ab omni inrationabili vel inutili pecudum luxuria et pollutione abstineant, et mundo se corpore et mente deo praeparent.
Quaerendum namque est sacerdoti cum accipit cuiuslibet fidelis confessionem peccatorum, qualiter primo peccatum perpetratum, aut si postea iteratum, aut frequenter actum sit, si sponte, si coacte, si per ebrietatem aut per quodlibet ingenium factum sit. Et cum venerit, unde radix illius peccati processit, tunc congruam adhibeat medicinam. Qualis vero peccati adhibenda sit medicina, secundum canonum auctenticorum sanctorum patrum esse debet, et non secundum placitum hominis, sed secundum dei voluntatem. Nec in hac parte voluntas aut gratia hominis sectanda est, sed voluntas dei in omnibus exquirenda; quatinus dignis praecibus et paenitudine et digna placari possit omnipotentis dei vindicta, quam suo vitio provocavit.
Sed quis quiete gradiens per viam aut si etiam in domo sua fuerit aut in platea civitatis aut in villa subito aut ab alio superventus, aut litis commotione, volens se defendere, non habens contra illum antea odium interfecerit hominem, septem annis secundum canonicam institutionem poeniteat. Tres vero communione privetur; quatuor autem in communione orationum et oblationum susceptus, in sacerdotis pendeat arbitrio, utrum dignus sit corpus Christi accipere aut usque ad plenitudinem poenitentiae ab eo separari. Abstinentia ciborum in providentia sacerdotis erit secundum possibilitatem poenitentis et devotionis et affectum lachrymarum.
Mulier quae duobus fratribus nupserit, abici debet usque ad diem mortis. Sed propter humanitatem in extremis suis sacramentis reconciliari opportet; ita tamen, ut prius solvatur coniugium et maneat innupta et vir eius absque uxore simili poenitentiae sit subditus. Quod si duo fratres cum una foemina fornicati fuerint, nescientes alter alterius fornicationem, statim ut cognoverint adulterium, qui eam habet uxorem, dimittat. Et ille quidem, post actam poenitentiam, si uxor defuncta fuerit, potest alteri sociari; illa vivente, nequaquam. Illa vero nunquam ulterius poterit in coniugium assumi; et iugi poenitentia submissa, ad exitum vitae communionis gratiam percipiat.
Mulier quae dormiens filium suum oppresserit, et mortuus fuerit, sed [u] annis poeniteat. Vir eius, si in domo illius fuit, quatuor. Si vero in uno lecto, simili modo poeniteat, tres in pane et aqua, caeteros quatuor in prudentia erit sacerdotis qualiter eam viderit posse, et ita ei ciborum abstinentia imponatur. Similiter et vir habens uxorem, si adulterium perpetraverit, faciat, et per triennium non communicet. Si cui uxor adulterium perpetraverit, et hoc a viro deprehensum fuerit et publicatum, dimittat uxorem, si voluerit propter fornicationem. Illa vero, secundum quod superius insertum est, publice agat poenitentiam. Vir vero eius, illa vivente, nullatenus habebit licentiam aliam ducere uxorem. Quod si voluerit adulteram ||fol.29r|| sibi reconciliari, licentiam habeat, ita tamen, ut pariter cum illa poenitentiam agat, et exacta poenitentia, ad communionis gratiam, sicut superius continetur insertum, utrique accedant. Similis forma et in muliere servabitur. Si eam vir eius adulteraverit, habet potestatem dimittendi virum propter fornicationem. Maneat tamen innupta, quandiu vir eius vixerit; quia nec ille habet potestatem aliam accipere prima vivente, nec illa primo. Habent tamen potestatem semetipsos reconciliari.
Praecipimus, ut ad accipiendum per manus pontificis impositionem spiritus sancti donum solicite et devote omnes concurrant, et episcopo suo ea, quae necessaria sunt, fideliter ministrent, eique ab omnibus et per omnia obediatur.
Sciendum est omnibus, quod parvuli instruendi sunt, cum ad intelligibilem aetatem venerint et fidei sacramento et baptismatis misterio et sanctiformis gratiae sancti spiritus dono.
Notum est omnibus, volumus, quod confessio peccatorum, excepta ea, quae sacerdotibus ad consilium accipiendum dominumque placandum fit, deo frequenter in oratione sit facienda.
Omnibus fidelibus notum fore desideramus, quod quorundam peccatorum alienorum conscii, nisi ea emendationis et salutis causa prodiderint, delinquant. Unde scriptum est: Nihil prodest illi suo errore non pollui, qui consensum prestat erranti. Et alibi: Non solum qui faciunt, sed qui consentiunt facientibus rei sunt.
Sciendum est omnibus et sine oblivione retinendum, quod gravius puniantur, qui fide Christi perceperunt, et in malis vitam finierunt, quam illi, qui sine fide mortui sunt, et tamen bona egerunt opera. Quoniam melius est fidem non percipere, quam post eius perceptionem retrorsum habire.
Notum sit omnibus, quod coniugium a deo sit constitutum, et non sit appetendum causa luxuriae, sed procreatione filiorum et quod bonorum coniugatorum vita per Iob sit designata.
Sciendum est omnibus et firmiter retinendum, quod hi, qui uxores ducere voluerint, sicut eas castas et incorruptas cupiunt invenire, sic ad eas casti et incorrupti debent accedere, easque cum benedictione sacerdotis, sicut in sacramentario continetur, accipere. Sed prius eas dotali titulo debent conligare.
Volumus atque praecipimus, ut omnes suis sacerdotibus tam maioris ordinis quam et inferioris, a minimo usque ad maximum, ut summo deo, cuius vice in ecclesia legatione funguntur, obedientes existant. Nam nullo pacto agnoscere possumus, qualiter nobis fideles existere possunt, qui deo infideles et suis sacerdotibus inobedientes apparuerint, aut qualiter nobis obedientes nostrisque ministris ac legatis obtemperantes erunt, qui illis in dei causis et ecclesiarum utilitatibus non obtemperant. Potius namque iuxta veritatis vocem ille metuendus est, qui potest animam et corpus perdere in gehennam quam ille, qui corpus torquere et honores temporales potest auferre. De illis dictum est: Qui vos audit, me audit. Et qui vos spernit, me spernit. Et alibi: Qui vos tangit, ||fol.29v|| tangit pupillam oculi mei. Et rursus: Qui scandalizaverit unum de pusillis istis, melius illi ut suspendatur mola asinaria in collo eius, et demergatur in profundo maris. Et iterum: Qui vos recipit, me recipit. Et qui me recipit, recipit eum, qui me misit. Et multa alia quorumque similia. His ergo fulti oraculis iubemus, ut omnes eis pro viribus ad eorum peragenda ministeria et ad malos et ad peccatores atque negligentes homines distringendos summopere obedientes existant. Qui autem in his, quod absit, aut negligentes eisque inobedientes fuerint inventi, sciant se nec in nostro imperio honores retinere, licet etiam filii nostri fuerint, nec in palatio locum neque nobiscum aut cum nostris societatem aut communionem ullam habere, sed magis sub magna districtione et ariditate poenas luere. In his namque omnium nostrorum fidelium volumus agnoscere fidem ac benevolentiam. Quoniam si haec fideliter ut [v] utiliter impleverint, tunc deo et nobis fideles erunt. Si autem secus, quod absit, egerint, tunc non solum infideles, sed infames atque reprobi manifeste apparentes notabuntur, eorumque domus publicabuntur et ipsi exiliabuntur.
Placuit, ut infantes, quando non inveniuntur certissimi testes, qui eos sine dubitatione baptizatos esse testentur, neque ipsi sunt per aetatem idonei de traditis sibi sacramentis respondere, absque ullo scrupulo tempore legitimo baptizari. Similiter et de clericis vel altaribus atque consignandis fidelibus, quotiens super his dubitatur, agendum est idem: ut sine ulla trepidatione consecrentur et fideles confirmentur. Quoniam quod non ostenditur gestum, ratio non sinit ut videatur iteratum.
Pro ecclesiarum causis ac necessitatibus earum atque servorum dei excusatores vel advocati seu defensores, quotiens necessitas ingruerit, a principe postulentur, et ab eo fideliter atque libenter iuxta canonicas sanctiones fidelissimi dentur.
Clerici cuiuslibet gradus in quibuscunque locis ordinati fuerint ministri, ad eadem loca pertineant atque in ipsis locis perseverent.
In singulis episcoporum parroechiis presbyteri eorumque ministri non a quibuslibet episcopis, sed a suis propriis, crisma petant vel accipiant. Nec alio unquam tempore iuxta sanctos canones vel secundum morem Romanum, nisi in coena domini secundum crisma conficiatur. Quibus etiam diebus presbyteris vel eorum ministris canonice dispensandum est, sed non aliis tradendum, nisi solummodo presbyteris vel diaconibus aut subdiaconibus bene fidelibus. Indignum enim est, ut alii illud suscipiant, nisi illi, qui hoc in tradendo usuri sunt. Similiter et hoc statutum est, ut a coepiscopis, qui iuxta sanctorum decreta locum septuaginta discipulorum, id est presbyterorum, tenent et ab ipsis presbyteris nec virginum consecratio nec sancti spiritus traditio nec ecclesiarum et altarium consecratio, et illa, quae solis episcopis debentur, fiat. Nam si a duobus episcopis episcopus non potest consecrari, quomodo ille episcopus erit, aut aliquid de episcopali ministerio, nisi quantum presbyter, cuius ||fol.30r||locum in ecclesia tenet, agere poterit? Omnia ergo, quae isti praesumptuosi de episcopali ministerio egerint, irrita esse comprobantur et affectu carere, atque omnia tam apostolica sede quam et omnium episcoporum decreto irrita esse, et potius nocumenta quam aliqua adiumenta sunt iudicata ac sepius interdicta. Ideoque ne fiant, omnino sub anathematis vinculo interdicimus atque qui ab eis sunt polluti potiusquam sanctificati in meliorem statum canonice, id est, a tribus ordinatis episcopis, ut reformentur iubemus: quia reformatio non est iteratio, sed ecclesiastica et canonica perfectio.
Placuit, ut hi, qui rapiunt foeminas et furantur aut seducunt, ut eas nullatenus habeant uxores, quamvis eis postmodum conveniat aut eas dotaverint vel nuptialiter cum consensu parentum suorum acceperint. Si quis autem uxorem habere voluerit, canonice et legaliter eam accipiat et non rapiat. Qui vero eam rapuerit vel furatus fuerit aut seduxerit, nunquam eam uxorem habeat; sed propinquis suis eam legalibus reddat, et in triplo plenum bannum dominicum componat, et insuper canonice publicam poenitentiam gerat. Ad quod omnes una voce clamaverunt dicentes: Ista omnes firmiter tenere volumus, et imperpetuum ab omnibus conservari optamus.
Sciendum est omnibus, quod in aliis competentibus locis, si locus basilicae procul fuerit, oratio ad dominum et confessio peccatorum fieri debeat et possit, missarum vero celebratio nonnisi in locis ab episcopis deo dicatis; excepto tempore hostilitatis, et hoc nonnisi in altaribus et tabernaculis ab episcopis deo dicatis ullatenus rite fieri possit aut debeat.
Si quis secularium tam maioris ordinis quam et inferioris peccatum egerit, et vocatus sui episcopi auctoritate ad emendationem et poenitentiam venire distulerit, ita divisit ab ecclesia extorris et catholicorum consortio sequestratur, quousque quod inlicite commisit, emendet, ac reatum suum usque ad satisfactionem canonice diluat, atque reconciliatione proprii episcopi divinis praecibus indulgentiam consequitur et veniam, ecclesieque gremio, a cuius utero deviaverit, peracta satisfactione ab eodem emendatus episcopo, canonice reddatur.
Ut clerici pompis sagis vel armis non utantur.
Ut ea, quae in sua diocesi episcopus per se suosque corrigere vel emendare nequiverit, coram reliquis episcopis ad corrigendum insinuet, vel regi indicare non tardet; ut qui ecclesiasticis regulis inobediens apparuerit, per potestates exteras corrigatur.
Statuimus, ut si quis servorum dei vel ancillarum Christi in crimen fornicationis lapsus fuerit, quod in carcere poenitentiam faciat in pane et aqua. Et si ordinatur [w] presbyter sit, duos annos in carcere permaneat, ut ante flagellatus et scortigatus videatur; et post episcopus adaugeat. Si autem clericus vel monachus in hoc peccatum inciderit, post tertiam verberationem in carcerem missus, vertente anno ibi poenitentiam agat. Similiter nonnanes velatae eadem poenitentia teneantur, et radantur omnes capilli capitis eius.
Praecipimus, ut qui paganis baptizati sunt, denuo a Christi sacerdotibus in nomine sanctae trinitatis baptizentur, et postea ab episcopis crismentur, quia aliter christiani nec dici||fol.30v|| nec esse possunt.
Si quis ab episcopo, et non [x] a coepiscopo, qui non episcopus, sed vicarius episcopi, priusquam prohibiti essent, et erant et dicebantur, fuerit confirmatus, reiterari alias confirmatio non debet. Nam coepiscopi [y] ante apostolicam atque synodalem prohibitionem non ex numero apostolorum, sed ex LXX discipulorum, ut sacri canones testantur, ordine erant, quos nunquam spiritum paraclitum tradidisse novimus. Sed quia olim, ut dictum est, iam dicti coepiscopi [z] prohibiti sunt, ideo modo nihil sunt, nec spiritum paraclitum ullo umquam tempore tradere potuerunt nec modo possunt. Quapropter non apparet iteratum, quod olim canonice non agnoscitur patratum.
Quicumque baptizatus fuerit ab haereticis „In nomine patris et filii et spiritus sancti“ nullo modo rebaptizari debetur, sed per manus solam impositionem purgandus est.
Baptizandos opportet fidei symbolum discere, et quinta feria ultimae septimanae episcopo vel presbyteris reddere. Et qui in egritudine constituti baptismum perceperint, sani facti fidei symbolo doceantur, ut noverint quarta [a] natione digni sunt habiti. Opportet etiam baptizatos post baptismum chrisma coeleste percipere et regni Christi participes fieri.
Quod hi, qui dubitant, utrum sint baptizati an non vel a presbytero diis mactanti vel immolaticiis carnibus vescenti fuerint baptizati, ut baptizentur praeceptum est.
Ne quisquam amplius quam duas accipiat uxores, quia iam tertia superflua est.
Quod pro catholicis defunctis sint memoriae faciendae et oblationes et orationes deo offerendae, non tamen pro impiis, quamvis sint christiani, ex his aliquid agere licebit.
Nullus episcoporum vel presbyterorum aliquam prius causam suggerere audeat, quam ea, quae ad emendationem vitae et ad severitatem regulae atque ad animae remedia pertinent, finiantur.
Qui regulam ecclesiae petunt a regibus et horrendae cupiditatis impulsu egentium substantiam rapiunt, irrita habeantur quae obtinent, et a communione ecclesiae, cuius facultatem auferre cupiunt, excludantur.
Ne parroechias cuiuslibet episcopi alterius civitatis episcopus, canonum temerator invadat, et vaesanę cupiditatis facibus inflammatus suis quemadmodum non contentus, rapiat aliena.
Si quiscumque [b] munuscula ecclesiae sanctis scripturarum titulis conlata nepharia calliditate abstulerit, fraudaverit, invaserit, retentaverit atque suppresserit et non statim a sacerdote commonitus deo conlata reddiderit, ab ecclesiae catholicae communione pellatur.
Ut iudicatus episcopus ad apostolicam sedem, si voluerit, appellet. Ex concilio Sardicense cap. V. Quod si appellaverit, in cathedra ipsius alter non ordinetur.
Ut si a iudicibus, quos primas dederit, quis appellaverit, alii iudices amplioris numeri decernantur. Quod si et ab ipsis appellaverit, ad sententiam concilii causa deferatur.
Ut presbyteri inconsulto episcopo in quolibet loco agenda non audeant cęlebrare.
Ut presbyter civitatis sine iussione sui episcopi nihil iubeat nec in unaquaque parroechia aliquid agat.
||fol.31r||Ut presbyteri rem ecclesiae sine consensu episcopi sui non vendant.
Ut abiectum clericum aliena ecclesia non admittat.
Ut nullus in praecibus nisi ad patrem dirigat orationem et ut prius eas cum instructioribus tractet.
Ne cui liceat res vel facultates ecclesiis aut monasteriis et xenodochiis pro quacumque eleemosina cum iusticia delegatas detentare, alienare atque subtrahere. Quod si quis fecerit, tanquam necator pauperum antiquorum canonum sententiis constrictus ab ecclesiae liminibus excludatur, donec ea, quae sublata sunt aut retenta, reddantur.
Ut nullus episcoporum aut cuiuslibet ordinis clericus et alia quaecunque persona quibuslibet conditionibus seu in uno regno seu in alio positas alterius cuiuscunque ecclesiae res aut petat [c] aut presumat accipere. Quod si fecerit, tandiu habeatur a communione altaris et ab omnium fratrum ac filiorum caritate suspensus, donec ipse ecclesiae, cuius directo ordine iuris est, ablata restituat.
Privilegia atque praecepta ecclesiarum manere semper incorrupta praecipimus. Et quicquid ab antecessoribus vel parentibus nostris circa sacrosanctarum utilitates constitutum est, vel quae singuli quique antistites pro causis ecclesiasticis impetrare, sub poena sacrilegii iugi solidata aeternitate serventur.
Placuit, ut clerici non distringantur vel diiudicentur nisi a propriis episcopis. Fas enim non est, ut divini muneris ministri temporalium potestatum subdantur arbitrio. Nam si propriorum episcoporum iussionibus inobedientes extiterint, tunc iuxta canonicas sanctiones per potestates exteras adducantur, id est, per iudices saeculares.
Placuit, sicut Leonis papae et omnium episcoporum nostrorum atque reliquorum fidelium generali et synodali consultu decrevimus, ut nullus coepiscopus [d] per manus impositionem spiritum sanctum tradere aut sacerdotes vel levitas aut subdiaconos sacrare vel virgines velare aut secundum [e] chrisma conficere vel ecclesias aut altaria sacrare aut benedictionem in publica missa populis tribuere presumat. Quae omnia summis pontificibus, id est, cathedralibus episcopis, debentur, et non coepiscopis [f] vel presbyteris, quorum formam iuxta sanctorum canonum decreta coepiscopi gerunt. Si autem hi aliquid ex his agere temptaverint, irrita erunt, quae ab eis geruntur, et ipsi omni ecclesiastico honore funditus priventur.
Ut hi, qui a coepiscopis [g] et presbyteri et diaconi aut subdiaconi sunt ordinati, nullatenus in presbyteratus et diaconatus aut subdiaconatus officio ministrare praesumant. Similiter homines, qui ab imperitis ab eis videntur esse confirmati et virgines seu ecclesiae sacratae aut chrisma confectum sive altaria dedicata pro confirmatis et sacratis aut dedicatis minime habeantur; quia quae illi non habuerunt, dare non potuerunt, quoniam ex his eis quicquam agere non licet, quae omnia summis pontificibus debentur et non coepiscopis [h], qui nec summi pontifices et episcopi fuerunt nec deinceps unquam fieri possunt. Nullum enim ex LXX ex his aliquid unquam fecisse legimus et scimus; ad quorum exemplum et formam presbyteros et coepiscopos, antequam ipsi coepiscopi prohibiti essent, fuisse agnovimus. Haec vero omnia a cathedralibus episcopis, qui a comprovincialibus episcopis aut praesentia aut iudicio metropolitani considerati esse noscuntur, agenda sunt, et non a presbyteris coepiscopis, qui ambo unius formae esse videntur. Quae si ab eis aut propter imperitiam aut propter praesumptionem acta, ut praedictum est, ||fol.31v|| ab imperitis esse putantur, a cathedralibus tamen episcopis reformanda et peragenda sunt; quia quae illi in his agere cogitarunt, imperfecta remanserunt; et, ut iam praelibatum est, quod illi non habuerunt, dare non potuerunt. Episcopi namque non fuerunt, quia nec a tribus episcopis nec ad aliquam episcopalem cathedram ordinati fuere et ideo ex his nihil agere potuerunt. Et ne alicui talis ordinatio et confirmatio aut consecratio reiteratio esse videatur, attendat illud quod scriptum est: Quod non ostenditur gestum, ratio non sinit ut videatur iteratum. Et reliqua talia eorumque similia.
Ne iudices quicquam de perfidorum excessibus extra sacerdotum cohibentia iudicare praesumant.
Ut episcopi tunc immunes habeantur a damnis cum eorum presbyteros ad ea, quae ipsi non correxerint, remiserint corrigenda.
Si coram hominibus repertum mendacium et infamem facit et a damnis affligit, quanto magis in divina fallax fide perventus non erit punitus ad accusationem vel ad testimonium admittendus. Merito ergo accusare et testificare prohibent, qui in recta fide suspecti sunt.
Si cui deflendum christianis est eorum scelus, qui in Christo praevaricatores existunt. Ita modis omnibus decernendum, ut absque satisfactione ecclesiae nullus omnino veniam mereatur, quia meliori proposito ad deterius declinasse convincitur: quia crudelis et stupenda praesumptio crudeliori debet extirpari supplicio.
Non solum ille, qui furtum fecerit, sed etiam et quicunque conscius fuerit, vel furto ablata sciens susceperit, in numero furantium habeatur [i] et simili vindictae subiaceat.
Ut sabbato sancto, hoc est in vigilia paschę, ieiunium ante noctis initium, nisi a parvulis aut infirmis, non solvatur. Nec missa in parascęve aut in eodem sabbato sancto vel divina mysteria his duobus diebus caelebrentur. Canonibus quippe iubentibus biduo ista sacramenta penitus non debent celebrari.
Statutum sepissime et inhibitum est, ut missarum caelebrationes in locis congruentibus fieri omnino non debeant. Simul et hoc decretum est, ut si quis presbyterorum, excepto quando in itinere pergitur, et locus basilicae procul est, et id in altaribus ab episcopo consecratis fieri necessitas compellit, ne populus dei sine missarum cęlebratione et corporis et sanguinis dominici perceptione maneat, missarum cęlebrationes in huiuscemodi inlicitis locis post tot tantasque prohibitiones facere tentaverit, gradus sui periculum incurrat. Et hoc populis denunciandum summopere a sacerdotibus ac praedicandum est, ne missas in prędictis inlicitis locis sacerdotibus cantare suadeant, vel haec inlicita facere presbyteros depręcentur. Quoniam scriptum est: Vide, ne offeras holocausta tua in omni loco, quem videris, sed in loco, quem elegerit dominus, ut proponat nomen suum ibi. Satius igitur est missam non audire quam eam, ubi non licet nec opportet celebrare nec audire. Et in canonibus legitur, ut nullus sacerdotum in domibus et in aliis locis nisi in ecclesiis dedicatis caelebrare missas audeat. Si quis contra haec decreta egerit, canonica correctione feriatur. Simul et [k] hoc statutum est, ut nullus sacerdos in aliis quam||fol.32r|| in deo dicatis vasis et ab episcopis consecratis ministrare seu missas cęlebrare praesumat: quia sicut non est consensum, ut alii missas cantent et sacrificia consecrent, quam illi, qui ab episcopis sunt consecrati, ita non est licitum, ut in aliis domibus vel altaribus aut vasis missas sacerdotes caelebrare praesumant quam ab episcopis consecratis. Sunt etiam ab episcopis consecranda et benedicenda [l] corporales pallae ac alia vestimenta sacerdotalia, necnon et omnia, quae in usus basilicae et altaris sive in ministerio sacerdotum ad divina ministeria explenda complectuntur, quatinus cum his sacris deo sacratius sive placabilius ministrare valeant. Unde et in aliis sanctorum patrum decretis legitur: Quamquam deum vera fide ubique orare liceat, sacrificia vero offerre aut corpus domini conficere [m] nullo modo legimus aut veraciter scimus in aliis locis iuste fieri nisi in locis deo ab episcopo dicatis, nisi causa hostilitatis aut summae necessitatis. Et hoc non in mansionibus aut in domibus non sacratis, sed in tabernaculis dedicatis ab episcopis et altaribus a pontificibus sacra unctione iunctis et divinis praecibus consecratis. Et hoc summa ex necessitate, et in itinere procul ab ecclesia positis, ne populus sine missarum solemnia et sacramenti corporis et sanguinis domini nostri Iesu Christi perceptione remaneat. Ab antiquis autem patribus et praedecessoribus nostris nulla alia ex occasione aut pigritia seu praesumptione, sed propter dictam [n] necessitatem, hoc concessum esse legimus. Aliter quoque, nisi ut praefixum est, in locis non consecratis missarum solemnia agere non licet. Et hoc non nisi ex summis et pro praedictis necessitatibus fieri ullo modo licet; quoniam lex divina admodum percipiens ait: Caveat quisque, ne offerat holocausta sua in omni loco, sed in loco, quem dominus elegit. Et alibi: Recte offert, qui ad ecclesiam necessitate preoccupante aut infirmitate venire non potest, et aliubi deum orat. Sed non recte dividit, qui in locis inlicitis et altaribus minime consecratis missarum caelebrationes peragit. Multo enim melius est missas non cantare aut audire quam in locis inlicitis missas cantare aut audire. Quoniam qui inlicita agit et prohibita facit, non modicum errat, et nimis peccat. Et nisi poenitentiam canonice [o] in hoc seculo ex hoc egerit, maximam condemnationem in futuro iuditio propter hoc indubitanter percipiet. Multa vero et innumerabilia exempla ex his in supradictis legalibus et in aliis canonicis et divinis libris inveniuntur, quae hic pro prolixitate inserere distulimus, et pro fastidio ac labore scriptorum sive lectorum hic non inseruimus. Nam si quis ex his potiora et plura exempla invenire desiderat, in praefixis libris sufficienter legendo et diligenter quaerendo invenire poterit. Si quis ergo post tot prohibitiones haec decreta apostolica et synodalia atque imperiali auctoritate renovata et maxime omnium imperii nostri populorum ac procerum nostrorum consensu et hortatu conscripta atque confirmata, temerare praesumpserit, si clericus fuerit, gradus sui periculo subiacebit. Si vero monachus aut laicus fuerit, a liminibus ecclesiae usque ad ecclesiae satisfactionem extorris fiat. Si autem, quod absit, suo episcopo et reliquis sacerdotibus inobediens vel contumax extiterit, a comitibus vel missis nostris comprehensus in carcerem usque ad nostram et proprii episcopi atque ecclesiae satisfactionem sub magna aerumna retrusus maneat.
||fol.32v||Nullus fidelium usque affinitatis lineam, id est, usque in septimam progeniem, consanguineam suam ducat uxorem, et eam quoquomodo incesti macula polluat. Si quis vero hoc scienter temerare praesumpserit, si libere [p] est, bannum nostrum, id est LX solidorum, fisco nostro persolvat, et insuper canonice ut incestus luat ac publice iuxta canonicos gradus poeniteat. Si autem servus et ecclesiasticus fuerit, publice flagelletur ac decalvetur, et iuxta proprii episcopi iussionem poenitentiam publice et canonice gerat. Quod si aliquis tam liber quam servus aut ecclesiasticus et fiscalinus episcopo proprio suo sacerdoti aut archidiacono inobediens vel contumax sive de hoc sive de alio quolibet scelere extiterit, omnes res eius a comite et a misso episcopo ei contendantur, usque dum episcopo suo obediat, ut canonice poeniteat. Quod si nec se ita correxerit et ad episcopum et ad canonicam poenitentiam venire distulerit, a comite comprehendatur, et in carcerem sub magna erumna retrusus teneatur nec rerum suarum potestatem habeat, quousque episcopus iusserit. Quod si comes et eius ministri haec adimplere distulerint, canonice ab episcopo et a suo ministro excommunicetur, et usque dum haec pleniter adimpleat, semper communione catholicorum careat, usque dum ipso episcopo humanius erga eum aliquid agere placuerit. Si vero, quod non optamus, ipse comes aut de praedictis causis aut de ipsa excommunicatione inobediens aut negligens apparuerit, honore comitatus pariter et communione careat, usque dum ambo in nostram praesentiam veniant, ut nos illum episcopali auctoritate atque imperiali ita corrigamus, ut caeteri timorem habeant, nec deinceps talia committere nullatenus audeant.
Incesti [q], dum in ipso detestando atque nefando scelere manent, non inter fideles christianos, sed inter gentiles aut caticuminos et energuminos habeantur; id est, cum christianis non cibum sumant, non potum, non in eodem vasculo edant aut bibant; sed soli hoc faciant. Non osculentur aut salutentur ab eis. Sed si suis sacerdotibus inobedientes extiterint, et a tam nefandissimo se scelere segregare atque ad publicam poenitentiam redire noluerint, inter eos habeantur, qui spiritu periclitantur inmundo et etiam inter eos, de quibus ipsa veritas ait: Si te non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus. Nam cum fidelibus non debent orare nec in ecclesiam intrare, sed ad ianuam ecclesiae excubare et intrantibus in eam et exeuntibus ex ea vultu in terra prostrato veniam postulare et ut pro se orare non dedignentur flagitare, et lachrymis profusi vultu contrito atque humiliato spiritu semper omnibus apparere, usque ad satisfactionem ecclesiae et proprii episcopi canonicam reconciliationem manere, et ad pristinum incestum nunquam redire nec secularia negotia exercere nec placitis aut accusationibus et testimoniis interesse, sed crebris sacerdotum praecibus manusque pontificis proprii impositionibus, et eleemosinarum largitionibus, atque cęterorum bonorum hominum exhibitionibus eos purgari sanarique oportet.
||fol.33r||Incestos nullo coniugii nomine praevalendos esse censemus.
Si quis eo gradu se incestuoso ordine cum his personis, quibus a divinis regulis prohibitum est, coniunxerit, usquequo poenitentiam sequestratione testentur, utrique communione priventur et neque in palatio habere militiam neque in foro agendarum causarum licentiam habebit. Nam quomodo praedicto se incesto coniunxerit, episcopi seu presbyteri, in quorum diocesi et pago actum fuerit, regi et iudicibus scelus perpetratum annuncient; ut cum ipsis denunciatum fuerit, se ab eorum communione et cohabitatione sequestrentur. Res autem eorum ad primos parentes usque ad sequestrationem perveniant, sub ea conditione, ut antequam segregentur, per nullum ingenium neque per parentes neque per emptionem neque per auctoritatem regiam ad proprias perveniant facultates, nisi praefatum scelus sequestrationis separatione et poenitentiam fateantur [r].
Accusationis ordinem canonicis dudum regulis institutum servare iubemus, ut si quis clericus in criminali et in leviori causa pulsatur et in discrimine capitis accersitur, non statim reus aestimetur, quia accusari potuit, ne subiectam innocentiam faciamus. Sed quisquis ille est, qui crimen intendit, in iudicium episcopale veniat, nomen rei indicet et vinculum inscriptionis arripiat, custodiat similitudinem, habita tamen dignitatis aestimatione patiatur. Nec sibi fore noverit licentiam mentiendi, cum calumniantes ad vindictam poscat similitudo supplicii.
Omnes servi et liberti omnesque infames personae non permittantur maiores natu accusare, et omnes, quos ad accusanda publica crimina leges publicae non admittunt; infamesque sunt cuncti, quos decreta canonica et ecclesiastica atque leges seculares adscribunt infames esse.
Si quis episcopus, presbyter aut diaconus vel quilibet clerici apud episcopos, quia alibi non opportet, a qualibet persona fuerunt accusati, quicunque fuerit sive ille sublimis vir honoris sive ullius alterius dignitatis, qui hoc genus inlaudabilis intentionis arripiat, noverit docenda probationibus, monstranda documentis se debere inferre. Si quis ergo circa huiusmodi personas non probanda detulerit, auctoritate huius sanctionis intelligat se iacturam famae propriae sustinere; ut damno pudoris existimationis dispendio discat sibi alienę verecundiae impune insidiari saltem de caetero non licere. Nam sicut episcopos, presbyteros, diaconos, caeterosque, si his obiecta potuerint comprobare, ab ecclesiasticis gradibus ęquum est removeri, ita similis videri debet iustitiae modus, quod appetitae innocentiae moderatam deferri iussimus ultionem. Ideo huiuscemodi dumtaxat causas episcopi sub testificatione multorum actis audire debebunt.
Nulli alii metropolitani appellentur primates nisi illi, qui primas sedes tenent et quos sancti patres synodali et apostolica auctoritate primates esse decreverunt. Reliqui vero, qui alias metropolitanas sedes sunt adepti, non primates, sed metropolitani vocentur.
||fol.33v||Si quis ex familiaribus et ex servis cuiuslibet domus cuiuscunque criminis delator atque accusator emerserit eius existimatione caput atque fortunas petiturus cuius familiaritati et dominio inhaeserit, ante exhibitionem testium, aut examinatum iudicium, in ipsa expositione criminum atque accusationis exordio, ultore gladio feriatur. Vocem enim funestam potius intercidi quam audiri oportet. Eorum vero accusandi sacerdotes et testificandi in eos os obstruimus, quos non humanis, sed divinis vocibus mortuos esse scimus.
Episcopi a deo iudicandi sunt, non ab humanis aut pravae vitae hominibus sint lacerandi, ipso domino exemplum dante, quando per se ipsum et non per alios, vendentes et ementes eiecit de templo, et mensas nummulariorum proprio evertit flagello, et eiecit de templo. Et sicut alibi ait: Deus stetit in synagoga deorum, in medio autem deos discernit.
Quicumque se propria voluntate aut in aquam iactaverit, aut collum ligaverit aut de arbore pręcipitaverit aut ferro percusserit aut cuilibet voluntariae se morti tradiderit, istorum oblatio non recipietur.
Quicumque iudex aut secularis presbytero aut diacono aut cuilibet de clero aut de iunioribus matris ecclesiae absque audientia episcopi et archidiaconi et archipresbyteri iniuriam inferre praesumpserit, anathema ab omnium christianorum consortio habeatur.
Quando ea, quae [s] canonica sunt ventilantur, et quaedam regularia examinantur, neque iudices saeculares neque aliquos laycos interesse oportet, nisi eos tantummodo, qui in propria accusantur persona.
Monemus, ut iura ecclesiarum, sicut a patribus divinitus inspiratis sunt ordinata, inviolata permaneant. Nihil alienum improbis [t] ambitus concupiscat, nec per alterius imitationem suam aliquis quaerat augmentum.
Deus ad hoc vestram religiositatem ordinavit, ut et iniustitias removeatis et praesumptiones abscindatis, et sacerdotio laborantibus succurratis, et multis opprobriis locum non praebeatis, sed post agnitionem ei, qui calumniam patiuntur, adiutorium feratis, illum vero, qui calumniam facit, si vere est calumniator, abscindatis.
Episcopis singulorum locorum omnium, qui sub eorum degunt moderamine curae sit causas utilitatesque disponere. Valde enim est incongruum, ut omissis suis alii quilibet illorum se causis admisceant. Sed illi eorum vitam competenti regularique debeant moderatione disponere, qui eos ordinare canonice possunt et a quibus ordinati sunt, et qui pro commissis eorumque animabus compelluntur reddere rationem.
Si forte, quod non optamus, aliquem episcopum contra proprium metropolitanum ||fol.34r|| et contra alios quosque contingat aliquid habere causae decrevimus, ut ob hoc saedis apostolicae iudicium his, qui petere festinant, licentiam habeant, quod scitis, canonum etiam antiquorum patrum institutione permissum.
Fundamentum aliud nemo potest ponere praeter id, quod positum est, qui est Christus Iesus. Quisquis ergo cum dilectione dei et proximi, fidei quae in Christo est firmitatem, tenet eundem Iesum Christum dei et hominis filium apud se posuit fundamentum. Sperandum ergo est, quia ubi Christus fundamentum est, bonorum quoque operum sequatur officium. Ipsa quoque per se veritas dicit: Qui non intrat per ostium in ovile ovium, sed ascendit aliunde, ille fur et latro. Qui autem intrat per ostium, [u] qui intrat per Christum. Ipse autem per Christum ingreditur, qui de eodem creatore ac redemptore humani generis vera sentit et praedicat et praedicata custodit; culmen regiminis ad officium portandi oneris suscepit, non ad appetitum gloriae transitorii honoris; curae quoque suscepti ovilis solerter invigilat, ne oves dei aut perversi homines prava loquentes dilanient aut maligni spiritus oblectamenta vitiorum suadentes devastent.
Flagitari iudicium non debet de causa, quae definita vel iudicata est.
Qui se contra praepositos suos erigunt, profecto ostenditur quia esse servi contempnunt. Filius dei in sancto ait evangelio: Ego non accuso nec iudico quemquam. Nihil enim sine patre facit filius; quia communis eorum operatio est et unita voluntas. Hoc vero in loco quasi iudex loquitur dicens: Qualis iudex, quales testes deo esse debeant, ut cognoscant homines in iudicando, quod non ex voluntate et potestate sua, sed ex aequitate debeant formare sententiam. Iusticia in iudicando est manifestanda, non poenitentia.
Clerici lege patrum monentur, ut a vulgari vita seclusi a mundi voluptatibus sese abstineant, non spectaculis, non pompis intersint, convivia publica fugiant, privata, non tantum pudica, sed sobria colant, usuris nequaquam incumbant, qui nec turpium occupationes lucrorum fraudesque cuiusquam studiose appetant, amorem pecuniae quasi materiam cunctorum criminum fugiant, secularia officia negotiaque abiciant, honorum gradus per ambitiones non appetant, pro beneficiis medicinae dei munera non accipiant, dolos et coniurationes caveant; odium, aemulationem, detractionem et invidiam fugiant; non vanis oculis, non infrenata lingua aut petulanti tumidoque gestu incedant, sed pudorem ac verecundiam mentis simplici habitu et incessu ostendant. Obscenitatem etiam verborum, sicut et operum, penitus exercentur. Viduarum ac virginum visitationes frequentationesque fugiant, et contubernia extranearum foeminarum nullatenus appetant. Castimoniam quoque immolati corporis perpetuo conservare studeant, aut certe unius matrimonii vinculo fęderentur. Senioribus quoque debitam praebeant obedientiam neque ullo iactantiae studio semetipsos atollant. Postremo in doctrina, in lectionibus, psalmis, hymnis, canticis spiritalibus, exercitio iugi incumbant. Tales enim esse debent, qui divinis cultibus sese mancipandos studeant; scilicet ut dum scientiae operam dant, doctrinae gratiam populis administrent.
||fol.34v||Neganda est accusatis licentia criminandi priusquam se crimine quo praemuntur exuerint.
Si quis convictus fuerit aliquos ad falsum testimonium vel periurium attraxisse aut per quamcunque corruptionem sollicitasse, ipse quidem usque ad exitum non communicet.
Sciscitandum est, si [v] vult pater virginis, quia caput mulieris vir, requirenda est a patre voluntas virginum, dum deus relinquat hominem in manibus consilii sui.
Statutum est, ut unusquisque clericus vel laycus non communicet in aliena plebe sine literis episcopi sui.
Si quis statuta superegressus corruperit vel pro nihilo habenda putaverit, si laycus est, communione, si clericus, honore privetur.
Si quis forte aliquis clericorum regulam disciplinae ecclesiasticae subterfugiens fuerit evagatus, quicunque eum susceperit et illum pontifici suo non reconciliaverit, si magis defensare praesumpserit, ecclesiae communione privetur.
Statutum est, ut nullae accusationes a iudicibus audiantur ecclesiasticis, quae legibus saeculi prohibentur. Et ut si quis cuiuslibet honoris clericus iudicio episcoporum quocunque crimine fuerit damnatus, non liceat eum sive ab ecclesiis, quibus praefuit sive a quolibet homine defensari; interposita poena damni pecuniae atque honoris, quo nec aetatem nec sexum excusandum esse praecipimus.
Placuit, ut quotienscunque concilium congregandum est, episcopi qui neque aetate neque aegritudine neque alia graviore necessitate impediuntur, competenter occurrant. Primatibusque suarum provintiarum intimetur, ut de [w] universis episcopis vel duae vel tres turmae fiant, ac de singulis turmis vicissim quotquot electi fuerint ad diem concilii instantissime occurrant.
Exempla sancti Clementis [x] utilia, quae praesenti tempore ecclesiis necessaria sunt, honorifice praeferenda et cum reverentia ab omnibus fidelibus ac praecipue clericis recipienda. Ex quibus quod specialiter placuit propter venerandam antiquitatem [y] statutis praesentibus roboremus, quod suprascriptus beatus martir de beatissimi Petri apostoli constitutione commemorat dicens: Quidam autem etiam ex vobis ipsis intelligere debetis si qua sunt quae ipse propter insidias hominum malorum non potest evidentius et manifestius proloqui. Verbi gratia: Inimicus est alicui pro actibus suis. Vos nolite expectare, ut ipse vobis dicat, cum illo nolite amici esse. Sed prudenter observare debetis et voluntati eius, videlicet, qui ecclesiae curam gerit, absque commotione obsecundare, et averti ab eo, cui ipsum sentitis adversum, sed nec loqui his, quibus ipse non loquitur; ut unusquisque, qui in culpa est, dum cupit omnium vel vestram sibi gratiam reparare, festinet citius reconciliari ei, qui omnibus praeest; ut per hoc redeat ad salutem cum obedire cęperit monitis praesidentis. Et caetera, quae in consequentibus denotantur||fol.35r|| amicis eorum, qui veritati inimici sunt. Sciat itaque deinceps clerus ad reatum, sed et fidelium populus ad culpam sibi adscribendum, si quis in hoc vitium malorum computatur, et disciplinae subversor fore agnoscitur.
Episcopum vero oportet oportune et importune atque sine intermissione ecclesiam suam docere eamque prudenter regere et ammonere, ut a vitiis se abstineat, et salutem consequi possit aeternam. Et illa cum tanta reverentia eius doctrinam debet suscipere eumque amare et diligere ut legatum dei et praeconem veritatis. Qui, testante veritate, quodcunque ligaverit super terram, erit ligatum et in coelo, et quodcunque solverit super terram, erit solutum et in coelo. Nimis timenda est haec sententia, et praevidendum vobis ne offendatis eos, qui tantam habent a domino potestatem. Et ideo potius obediendi et summopere sunt venerandi, non detrahendi vel lacerandi aut eiciendi, sed portandi et amandi, ipso dicente domino: Qui vos audit, me audit; et qui vos spernit, me spernit. Ideo haec vobis et omnibus fidelibus praecipimus, ut ab his vos caveatis et posteris vestris non malum, sed bonum exemplum relinquatis: quoniam iniuria episcoporum ad Christum pertinet, cuius vice funguntur. Et vos, qui veri dei estis discipuli, abicite a cordibus ante omnia discordias et animorum dissensiones, ex quibus omne opus malum procedit, et benignitatem ac simplicitatem tota mente servate. Verumtamen scitote cuncti, quod supra omnes suos laboret episcopus: quia unusquisque vestrum suum proprium fert laborem, ille vero et suum et singulorum. Et ideo sicut ille pro vobis omnibus, ita et vos omnes pro eo summopere laborare debetis, in tantum ut, si etiam necesse fuerit, animas vestras pro eo ponatis; sicut et ipse animam suam pro vobis, si necesse fuerit, ponere debet, ipso dicente salvatore: Bonus pastor animam suam dat pro ovibus suis. Vos vero obedite eis, et vigilate pro eis, quia ipsi vigilant quasi rationem pro animabus vestris reddituri; ut cum gaudio hoc faciant, et non gementes.
Decretum est, ut uxor legitime viro coniugatur. Aliter enim legitimum, ut a patribus accepimus et a sanctis apostolis eorumque successoribus traditum invenimus, non fit coniugium, nisi ab his, qui super ipsam foeminam dominationem habere videntur, et a quibus custoditur, uxor petatur, et a parentibus propinquioribus sponsetur et legibus dotetur, et suo tempore sacerdotaliter, ut mos est, cum praecibus et oblationibus a sacerdote benedicatur, et a paranimfis, ut consuetudo docet, custodita, et sociata a proximis, quae tempore congruo petita legibus detur et solemniter accipiatur. Et biduo vel triduo orationibus vacent, et castitatem custodiant; ut boni soboles generentur, et domino suis in actibus placeant. Taliter enim et domino placebunt, et filios, non spurios, sed legitimos atque hereditabiles generabunt.
Placuit, ut nullus quemquam clericorum vel laicorum de suspicione aliqua iudicare praesumat; similiter, ne sine accusatore legitimo quispiam condemnetur: quia pessimum et periculosum est quempiam de suspitione iudicare, aut sine legitimo accusatore quemquam damnare.
Placuit, ut unusquisque episcopus per singulos annos cunctas dioceses parroechiasque circuire non negligat; sed docendo, confirmando, singula quaeque quae necessaria sunt, restaurando et corrigendo, prout melius valuerit, reformare satagat.
Quando presbyteri aut diaconi per parroechias constituuntur, oportet eos professionem episcopo suo facere.
||fol.35v||Ut non liceat iudicibus clericos vel servos ecclesiae in suis angariis occupare.
Placuit, ut omnes ecclesiae cum dotibus et omnibus rebus suis in episcopi proprii potestate consistant atque ad ordinationem vel dispositionem suam semper pertineant.
Ut clerici, qui saeculares iudices appetunt, excommunicentur.
Placuit, ut viduis pro castitate violentiam nullus inferat, et mulier invita virum non ducat. Quod si quis fecerit, in triplo nobis bannum nostrum persolvat ab episcopo atque, si necesse fuerit, distringente comite, publicam per gradus canonicos poenitentiam agere cogatur. Et si inobediens extiterit, nobis per firmissimos fideiussores praesentetur; ut aut in carcerem retrudatur, aut in exilium deportetur; ut et caeteri timorem habeant, ne unquam talia agere praesumant.
Placuit, ut si quis potentum quemlibet expoliaverit et admonente episcopo non reddiderit, excommunicetur.
Placuit, ut omnes, qui in ecclesiam intrant, nisi a suo fuerint excommunicati sacerdote, ut communicent. Si qui autem hoc facere noluerint, tandiu a communione et a christianorum consortio habeantur alieni quandiu per satisfactionem ecclesiae a proprio mereantur per manus impositionem reconciliari episcopo et sanctae restitui communioni.
Placuit omnes, qui sacram acceperint eucharistiam et non sumpserint, ut sacrilegi repellantur.
Placuit, ut his, qui a suis excommunicantur sacerdotibus nullus [z] fidelium communicet, nisi quibus permissum ab eis fuerit nec priusquam canonice reconcilientur ad eos accedat. Quod si quis facere tentaverit, simili sententiae subiaceat.
Quam sit extraneus a christianae fidei regula, qui se defensorem severitatis insimulat et veritatem ipsam munerum acceptione commaculat, audiat contra se prophętam dicentem: Pro eo, quod vendidistis argento iustum et pauperem pro calciamentis, ecce stridebo ego super vos sicut stridet plaustrum onustum foeno; et peribit fuga a veloce.
Has omnes constitutiones ecclesiasticas, quas summatim breviterque perstrinximus, sic plenius in canone continentur, manere perenni stabilitate sancimus. Si quis ergo clericus aut laycus harum sanctionum obediens esse noluerit, si clericus fuerit, excommunicationi subiaceat. Si vero laycus fuerit et honestioris personae, medietatem facultatum suarum ammittat, fisci viribus profuturam. Si vero minoris loci persona est, ammissione rerum suarum multatus in exilio deputetur.
Quaecumque a parentibus nostris diversis sunt statuta temporibus manere inviolata atque incorrupta circa sacrosanctas ecclesias praecipimus. Nihil igitur a privilegiis immutetur. Omnibus qui ecclesiis serviunt tuitio deferatur. Quia temporibus nostris addi potius reverentiae cupimus quam his, quae olim prestita sunt, immutari.
Maxime trium ultimorum capitula istorum librorum apostolica sunt cuncta auctoritate roborata, quia his cudendis maxime apostolica interfuit legatio. Nam eorum nomina praeter trium, id est, Leonis, Sergii, et Georgii [a], hic non inseruimus, licet ea per singulos conventus inserta ||fol.36r|| invenissemus, vitantes legentium atque scribentium fastidia. Si quis autem plenius ea nosse voluerit, istorum legat auctentica, quibus illa inserta reperiet. Interdum haec discendo et amando atque operibus complendo non negligat. Quia aut dominus novit, pro amore et utilitate sanctae dei ecclesiae, ut horum in prohemio praelibatum est, sunt collecta isticque inserta. Legentibus pax, custodientibus gloria, operibusque haec complentibus vita ut tribuatur aeterna oramus.
Hoc admonendum vel denunciandum fidelibus necessarie providemus, ut hi, qui fidem Christi expetunt et provectae aetatis sunt, priusquam ad baptismum accedant, instruantur et fidei et baptismatis sacramento. Similiter et illi instruendi sunt, qui parvulos de sacro fonte suscipere voluerint, ut intelligant et vim eiusdem sacramenti et quid pro aliis spoponderint vel pro quo fideiussores extiterint. Illos tamen specialiter ab his officiis removendos iudicamus, ne alios de sacrosancto fontis baptismate suscipiant, nec etiam ad percipiendum sancti spiritus donum aliorum patroni existant, qui et communione canonica privati et poenitentiae publicae sunt subacti, donec per poenitentiae satisfactionem reconciliationem mereantur. Quos enim lex divina et auctoritas canonica ab ecclesiarum liminibus et a castris militaribus, ne ruina sint populi, sequestrat, multo magis ab his sacris officiis usque ad tempus poenitentiae, ut iam dictum est, peractum sunt sequestrandi.
Ut extra statuta tempora canonum baptismata non celebrentur, quia sacricanones hoc modis omnibus, nisi aliquod periculum institerit, fieri prohibent, in tantum, ut etiam eos, qui alio tempore baptizantur, a gradibus ecclesiasticis arceant.
De eo etiam instruendos fideles necessario praevidimus, ut intelligant pactum, quod cum deo in baptismate fecerunt. Pactum quod cum deo in baptismate fit, a multis ex toto, a multis ex parte transgreditur. Ex toto quippe transgreditur, quando quis post acceptam baptismatis gratiam aut ad infidelitatem aut haeresim aut certe ad scisma prolabitur. Ex parte vero, quando quis aut ad superbiam aut ad invidiam aut ad caetera vitia spiritalia, quae ex radice prodeunt, labitur superbiae.
||fol.38r||Quid sit abrenuntiare diabolo et pompis eius, valde omnes fideles intelligere oportet. Quapropter necesse est, ut praedicatores in admonendo et auditores in discendo et opere complendo abhinc, ut suum cavere possint periculum, magis adhibeant studia. Abrenunciare igitur diabolo est penitus eum respuere, spernere, reicere eique contradicere seque unumquemque ab eo alienare, sive aliud quidquid hoc verbo in hoc sensu exprimi potest. Opera eius sunt, quae utique operibus salvatoris contraria existunt. Primum superbia, cuius ille auctor, et quae eum ex angelo demonem fecit. Quae etiam initium omnis peccati, et caetera vitia, quae ex radice prodeunt superbiae. Pompa diaboli haec, quae et pompa mundi. Id est ambitio, arrogantia, vana gloria omnisque cuiuslibet rei superfluitas in humanis usibus. Unde crescit elatio, quae multoties in hominibus honestati solet adscribi, et caetera huiusmodi, quae de fonte superbiae procedere noscuntur. Haec et his similia sunt, quae unusquisque fidelis tempore baptismatis a se reiecit Christoque se mancipavit, pactumque cum deo fecit, ne penitus ad ea, quibus abrenunciavit, rediret. Verum si iura humanae pactionis firmiter conservantur, fixius tamen atque ferventius iura tanti pacti, quae cum deo facta sunt, inviolabiliter sunt observanda.
Inter nos pari consensu decrevimus, ut unusquisque episcoporum in scholis habendis et ad utilitatem ecclesiae militibus Christi praeparandis et educandis abhinc maius studium adhiberet. Et in hoc uniuscuiusque studium volumus probare, ut quando ad provinciale episcoporum concilium ventum fuerit, unusquisque rectorum scholasticos suos eidem concilio adesse faciat, quatinus et caeteris ecclesiis noti sint, et eius solers studium circa divinum cultum omnibus manifestum fiat.
Ut episcopi nonnisi ieiuni per impositionem manuum spiritum sanctum tradant, exceptis infirmis et morte periclitantibus. Sicut autem duobus temporibus, pascha videlicet et penthecosten, baptismum, ita etiam traditionem sancti spiritus a ieiunis pontificibus convenit caelebrari.
Ut presbyteri sicut hactenus factum est indiscrete per diversa non mittantur nec ab episcopis nec ab aliis praelatis nec etiam a laycis, ne forte propter eorum absentiam et animarum pericula et ecclesiarum, in quibus constituti sunt, negligantur officia.
De presbyteris gradum ammittentibus visum est nobis, ut unusquisque episcoporum vitam et conversationem morumque emendationem eorum, qui gradum amittunt, tam per se quam per ministros suos noverit eosque canonicae poenitentiae subdere non negligat, iuxta quod in concilio Cęsariensi titulo primo scribitur. Presbyter si uxorem acceperit, ab ordine deponatur. Si vero fornicatus fuerit aut adulterium perpetraverit, amplius pelli debet et sub poenitentia redigi. Nonnulli enim amisso gradu a deo [f] filii Belial efficiuntur, ut nec publicis, quia fas non est, nec canonicis propter quorumdam episcoporum incuriam legibus constringantur.
||fol.38v||Visum etiam nobis fuit illud inhibendum, ut nullus presbyterorum solus missam caelebrare [g] praesumat. Quia ita nec verba domini salvatoris, quibus mysteria corporis et sanguinis sui discipulis suis caelebranda contradidit nec apostoli Pauli documenta declarant nec etiam in ipsis actis apostolorum, si enucleatim legantur, ita fieri debere ullo modo invenitur. Unde conveniendum immo interrogandum nobis videtur huiusmodi corporis et sanguinis domini solitarius consecrator, quibus dicit: Dominus vobiscum, et a quo illi respondetur: Et cum spiritu tuo. Vel pro quibus supplicando domino inter caetera: Memento domine et omnium circumadstantium, cum nullus circunstet, dicit. Quae consuetudo, quia apostolicae et ecclesiasticae auctoritati refragatur, et tanto mysterio quandam dehonorationem inrogare videtur, omnibus modis in commune visum est, ut deinceps huiuscemodi usus inhibeatur.
Sępe namque in aliis conciliis et nunc in nostris conventibus constitutum est, ut unaquaeque ecclesia, si facultas suppetit, proprium habeat presbyterum et unusquisque presbyter una tantum sit contentus.
Inter caetera admonitionis nostrae officia satis illud nobis necessarium visum est, ut populis fidelibus terribiliter denuncietur, ut diem dominicum, in quo auctor vitae resurrexit a mortuis, honorabiliter et venerabiliter colant. Nam si pagani ob memoriam et reverentiam deorum suorum dies colere et iudaei more carnali sabbatum carnaliter observare sattagunt, quanto magis christianae religionis [h] devotio ob memoriam dominicae resurrectionis eundem diem venerabiliter atque honorabiliter colere debetur? Multi namque nostrorum visu, multi etiam quorundam [i] resolutos poenaliter occubuisse. Proinde necesse est, ut primum sacerdotes, reges et principes cunctique fideles huic diei debitam observationem atque reverentiam devotissime exibeant.
Illud etiam, quamquam saepe admonitum sit, nobis iterum inculcandum populisque denunciandum summopere visum fuit, ut missarum caelebrationes in locis incongruentibus fieri omnino non debeant. Et necesse est, ut unusquisque episcoporum huiuscemodi temerariam consuetudinem a parrochia sua penitus amoveat. Et si quis presbyterorum ab hinc, excepto quando in itinere pergitur et locus basilice procul est, et id in altaribus ab episcopo consecratis fieri necessitas compellit, ne populus dei sine missarum caelebratione et corporis et sanguinis dominici perceptione maneat, missarum caelebrationes in huiuscemodi inlicitis locis post tot tantasque prohibitiones facere attemptaverit, dignum est, ut sui gradus periculum incurrat. Satius igitur est missam non audiri, quam eam, ubi non licet nec oportet, caelebrari aut audiri.
Quia ergo, quod saepe in vestris conciliis prohibitum est, viduas inconsultis episcopis velare non debere et eandem constitutionem a quibusdam praevaricari nunc cognovimus, prorsus ne deinceps fieret, interdiximus, ut si quispiam presbyterorum deinceps huius constitutionis contumaciter transgressor extiterit, scilicet ut||fol.39r|| aliquam viduam inconsulto episcopo velare praesumat, gradus sui periculum incurrat.
Depraehendimus et aliam negligentiam, eo quod quaedam foeminae sine consensu sacerdotum velum sibi incaute imponant, quod similiter ne ulterius fieret inhibuimus. [k]
Similiter et de puellis virginibus a presbyteris non velandis inhibuimus, in qua re hactenus multos presbyterorum partim ignorantia, partim temeritate deliquisse depraehendimus.
Nichilominus [l] etiam in quibusdam locis inolitum invenimus usum stultitiae plenum et ecclesiasticae auctoritati contrarium, eo quod videlicet nonnullae abbatissae et aliquae ex sanctimonialibus viduis et puellis virginibus contra fas velum imponere presumant, et ideo nonnullae taliter velatae putant se liberius suis carnalibus desideriis vacare et suas voluntates explere. Quapropter statuimus, ut si aut abbatissa aut quaelibet sanctimonialis post hanc diffinitionem in tantam audaciam prorumpere aut viduam aut puellam virginem velare praesumpserit, iuditio canonico usque ad satisfactionem subdatur.
De nobilibus foeminis, quae amissis viris repentine velantur et in propriis domibus diversas necessitates opponentes residere delectantur, de quibus in aliis conventibus coram serenitate vestra iamdudum ventilatum et definitum est, maiori solertique studio admonendas esse et instruendas [m] ab episcopis statuimus, quatinus suae saluti consulant, ne sic indiscrete vivendo et propria noxiaque libertate utendo et per diversa vagando, periculum animarum suarum incurrant, semper illud apostolicum ante occulos habentes, quo dicitur: Vidua, quae in deliciis est, vivens mortua est.
Ut inlicitus accessus foeminarum ad altare non faciat, modis omnibus inhibuimus, quia quorundam relatu didicimus in quibusdam provintiis contra legem divinam canonicamque institutionem foeminas sanctis altaribus se ultro ingerere sacrataque vasa impudenter contingere et indumenta sacerdotalia presbyteris administrare et, quod his magis indecentius ineptiusque est, corpus et sanguinem domini populis porrigere et alia quaeque ipso dictu turpia sunt, exercere inhibuimus, ne ulterius fieri praesumat. Quod autem mulieres ingredi ad altare non debeant, in concilio Calcidonensi et in decretis Gelasii papae copiose invenitur.
Quia etiam comperimus quosdam canonicos et monachos preposito religionis suae pudore, monasteria sanctimonialium, tam monacharum, quam canonicarum, inconsulto episcopo suo impudenter atque inreverenter adire. Qui obtendere solent se non ob aliud accedere nisi aut propinquitatis aut familiaritatis aut certe nescio cuius conlocutionis gratia. Quod factum, quia nec canonico nec monastico congruit proposito, prorsus interdicimus, nisi causa praedicationis aut certe inevitabilis necessitas id facere coegerit. Et hoc nullatenus sine licentia episcopi aut illius, qui vice illius fungitur, fieri praesumat. Quod si sermo praedicationis faciendus est, congruo in loco coram omnibus fiat. Si vero conloquendum cum aliqua sanctimonialium ratio expostulat, id non aliubi nisi in constituto loco, id est, in auditorio sub testimonio religiosorum virorum et religiosarum foeminarum fiat. Quando vero a sacerdotibus in monasteriis puellaribus caelebrationes faciendae||fol.39v|| sunt, cum ministris sibi deputatis illuc ingrediantur. Quibus rite peractis non ad secretas conlocutiones sanctimonialium se ullo modo divertant, sed cum ministris suis illico egrediantur. Porro si sacerdotibus sanctimoniales peccata sua confiteri voluerint, id non nisi in ecclesia coram sancto altari adstantibus aut procul testibus faciant. Si autem infirmitas praepedierit, ut in ecclesia eadem confessio fieri nequeat, in qualibet domo facienda est, non nisi testibus similiter quod procul adstantibus fiat. Nullo modo quippe videtur nobis convenire, ut monachus, relicto monasterio suo, idcirco sanctimonialium monasteria adeat, ut confitentibus peccata sua modum penitentiae imponat.
Quia ergo in multis modis usurarum adinventionibus quosdam clericos et laicos oblitos praeceptionis dominicae, qua dicitur: Pecuniam tuam non dabis ad usuram, et frugum superabundantiam non exiges, ego dominus deus vester, in tantam turpissimi luchri rabiem exarsisse cognovimus, ut multiplicibus atque innumeris usurarum generibus sua adinventione et cupiditate reperti pauperes affligant, opprimant et exauriant, adeo ut multi famae confecti pereant, multi etiam a propriis derelictis, alienas terras appetant, in quibuscumque locis haec fieri didicimus, ne ulterius fieret, cum ingenti protestatione modis omnibus inhibuimus, attendentes illud, quod in libro exodi dominus per legislatorem dicit: Si pecuniam tuam dederis populo meo pauperi, qui habitat tecum, non argues eum tanquam exactor, nec usuris opprimes. In libro quoque Lęvitico: Si attenuatus fuerit frater tuus et infirmus manu et susceperis eum quasi advenam et peregrinum, et vixerit tecum, non accipies ab eo usuram nec amplius quam dedisti. Time dominum tuum, ut vivere possit frater tuus apud te. Et in libro Deuteronomii: Si unus, inquit, de fratribus tuis, qui morantur intra portas civitatis tuae, intra[n] quam dominus deus daturus est tibi, ad paupertatem venerit, non obdurabis cor tuum, nec contrahes manum, sed aperies eam pauperi, et dabis mutuum quo indigere perspexeris. Item in eodem: Cave, ne forte subripiat impia cogitatio, et dicas in corde tuo: appropinquat septimus annus remissionis, et avertas oculos tuos a paupere fratre tuo, nolens ei, quod mutuum postulat commodare, reclamet contra te ad dominum et fiat tibi in peccatum; sed dabis ei, nec ages quippiam callide in eius necessitatibus sublevandis, ut benedicat tibi dominus deus tuus in omni tempore in cunctis ad que manum miseris. Amos propheta ait: Audito hoc, qui conteritis pauperem, et deficere facitis egenos terre dicentes: Quando transibit messis, et venundabimus merces, et sabbatum, et aperiemus frumentum, ut imminuamus mensuram et augeamus siclum, et supponamus stateras dolosas, ut possideamus in argento egenos et pauperes pro calciamentis et quisquilias frumenti venundemus. Hieronimus in expositione Ezechielis prophaetae: Putant quidam [o]tantum usuram esse in pecunia. Quod praevidens scriptura, omnis rei aufert superabundantiam, ut plus non accipias quam dedisti. Solent in agris frumenti et milii, vini et olei caeterarumque specierum usura exigi, sive, ut appellat||fol.40r|| sermodium superabundantiae, verbi gratia, ut hyemis tempore demus decem modios, et in messe recipiamus XV, hoc est, amplius partem [p] mediam. Qui iustissimum se putaverit, quartam plus accipiat portionem. Et solent argumentari et dicere. Dedi unum modium, qui raros fecit decem modios. Nonne iustum est, ut medium modium de meo plus accipiam, cum ille mea liberalitate novem et semis de meo habeat? Nolite errare, inquit apostolus, deus non irridetur. Respondeat enim nobis breviter foenerator misericors, utrum habenti dederit, an non habenti. Habenti utique dare non debuerat; sed dedit quasi non habenti. Ergo quare plus exigit quasi ab habente? Alii pecunia fenerata solent munuscula accipere diversi generis, et non intelligunt usuram appellari et superabundantiam, quicquid illud est, si ab eo quod dederunt, plus acceperint? De mensurarum namque inequalitate, et modiis iniustis et sextariis, quae domini legi haberi prohibentur, qualiter res ad certam correptionem produci possit, non satis perspicue nobis patet, eo quod in diversis provinciis diverse ab omnibus pene habeantur. Optamus et admonemus, ut saltim nullus duplices mensuras in sua dominatione aut habeat aut haberi permittat: episcopum [q] hac occasione multos pauperes affligi in plerisque locis cognovimus.
Sunt sane diversorum malorum patratores, quos et lex divina improbat et condemnat, pro quorum etiam diversis sceleribus et flagitiis populus famae et pestilentia flagellatur, ecclesiae status infirmatur et regnum periclitatur. Contra quos nos eorum malitiam exagerantes, quamquam in sacris eloquiis satis sint execranda, nos necessarium praevidimus iterum nostra admonitione et exhortatione praecaveri omnino oportere; sicut sunt diversarum polutionum patratores, quas cum masculis et pecoribus nonnulli diversissimis modis admittunt, pro quae incomparabilem dulcedinem piissimi creatoris ad amaritudinem provocantes, tanto gravius delinquunt, quanto contra naturam peccant: pro quo etiam scelere igne coelesti conflagratę infernique hiatu quinque absortae sunt civitates, necnon et quadraginta [r] et eo amplius milia stirpis Beniamineae mucrone fraterno confossa sunt. Haec porro inditia et evidentes vindictae declarant, quam detestabile et execrabile apud divinam maiestatem hoc vitium extet. Extant et alia pernitiosissima mala, quae ex ritu gentilium remansisse non dubium est; ut sunt magi, arioli, sortilegi, divini, incantatores, somniorum coniectores, quos divina lex inretractabiliter punire iubet. De quibus in lege dicitur: Anima, quae declinaverit ad magos et ariolos, et fornicata fuerit cum eis, ponam faciem meam contra eam, et interficiam illam de medio populi sui. Sanctificamini et estote sancti, quia et ego sanctus sum dominus deus vester. Custodite praecepta mea, et facite ea, quia ego dominus, qui sanctifico vos. Et alibi: Magos et ariolos et maleficos terrae vivere, ne patiamini. Dubium etenim non est, sicut multis est [s] notum, quod a quibusdam praestigiis atque diabolicis inlusionibus ita mentes||fol.40v|| quorundam inficiunt poculis amatoriis, cibis, vel filacteriis, ut in insaniam versi a plerisque iudicentur, dum proprias non sentiunt contumelias. Fertur enim suis maleficiis aera posse conturbare, et grandines emittere, futura praedicere, fructus et lac auferre aliisque dare, et innumera a talibus fieri dicuntur. Qui ut fuerint huiusmodi reperti viri seu foeminae, ut in tantum disciplina et vigore principis acrius corrigendi sunt, in quantum manifestius ausu nefando et temerario servire dyabolo non metuunt. De his quoque in concilio Anchyritano titulo ita scriptum est: Qui divinationes expetunt et more gentilium subsequuntur, aut in domos suas huiuscemodi homines introducunt, exquirendi aliquid arte malefica aut expiandi causa, sub regula quinquennii iaceant secundum gradus poenitentiae definitos. Oportet enim, haec in omnibus et maxime in his locis, ubi licite et impune multis se posse perpetrare hoc confidunt, ut studiosius et diligentius admoneantur et severius corrigantur.
Sunt et alia detestanda vitia, quae ita habentur quasi naturaliter in usu, ut ea perpetrantes quanti sunt discriminis non admittant, ut sunt ea, quae apostolus memorat aperte, id est, ebrietates, comessationes, contentiones, irae, rixae, dissensiones, detractiones invidiae, inimicitiae, quae homines iuxta eundem apostolum a regno dei excludunt, ita inquiens: Qui enim talia agunt, regnum dei non consequentur. In tantum enim ea impudenter et fidenter quidam committunt, ut merito de illis dici possit: Laetantur cum male fecerint, et exultant in rebus pessimis. Unde oportet, ut omnes christiani haec et subtiliter intelligant et studiosissime caveant, ne forte ea perpetrantes, et alia bona quae agunt perdant, et propter hoc a regno dei se alienos faciant. Similiter etiam de otioso sermone, pro quo iuxta domini vocem omnes reddituri sumus in die iudicii rationem: de scurilitate et stultiloquio et maledictionibus, quoniam iuxta apostolum maledicentes regnum dei non possidebunt. De mendacio, de periculoso noxio assiduoque iuramento, et obscaenis turpibusque canticis, christianis intelligendum et observandum est, ut summopere ab his se caveant, ne his studentes per negligentiam detrimentum suarum patiantur animarum. Haec igitur, quae breviter praemissa sunt, primum adiuvante divina gratia a nobismetipsis abdicando, formam et exemplum aliis praebere volumus, et fidelibus humiliter innotescere et fideliter denunciare necessaria denunciavimus. Sed et parroechias nostras omnes admonendo instruere cupimus, ne, quod absit, per suam ignorantiam et nostram negligentiam huiuscemodi mortiferis subiaceant periculis.
Congessimus etiam in opere conventus nostri nonnulla alia capitula ad laicorum fidelium observationem et salutem pertinentia, quorum hic ommissa prolixitate mentionem tantum facimus; scilicet nosse eos oporteat coniugium a deo esse constitutum, et quod non sit causa luxuriae, sed potius causa filiorum appetendum, et ut virginitas, sicut sancti doctores nostri tradunt, usque ad nuptias sit custodienda. Et uxores habentes neque pelicem neque concubinam habere debeant [u] impendere et quod commixtio carnalis cum uxoribus, gratia fieri debeat prolis, non voluptatis; et qualiter a coitu ||fol.41r|| pregnantium uxorum viris abstinendum sit, necnon et qualiter menstruo tempore viris ab uxoribus suis abstinendum sit. Et quod nisi causa fornicationis, ut dominus ait, non sit uxor dimittenda, sed potius sustinenda et quod hi, qui causa fornicationis dimissis uxoribus alias ducunt, domini sententia adulteri esse noscuntur; sive etiam qualiter incesta christianis cavenda sint, et quod loca deo dicata frequentius praesentiis devotiusque a fidelibus ad deum exorandum sibique propicium faciendum sint adeunda. Et quod in basilicis deo dicatis non sit fabulis otiosis turpibusque et obscenis sermocinationis vacandum, et negocia sęcularia publicaque placita habenda; et quod qui haec in ecclesiis dei faciunt, maiora sibi peccata accumulant. De iusto iudicio iudicando, et munerum acceptione cavenda. De falso testimonio vitando et de detractione vitanda necnon et de caeteris, quae longum est dinumerare. Sunt etiam et alia plura flagitia pernecessarium corrigenda, quae nos ideo hic inserere non necessarium duximus, quoniam satis evidenter in vestris capitulis ea compręhensa esse scimus, quae vos vestra auctoritate et fidelium consultu per strenuos missos vestros corrigenda esse censuistis. Haec nos fideles et devotissimi famuli et oratores vestri iuxta parvitatem sensus nostri, prout brevitas temporis permisit, secundum sanctam ordinationem vestram, de his, quae ad nostram et consacerdotum subiectorumque nostrorum correctionem et emendationem pertinere cognovimus, necnon et de his, quae populis necessario annuntianda et admonenda praevidimus, illud etiam, quod vestrae pietati deposcendum modo iudicavimus, pauca de multis, quae in nostris conventibus gesta sunt excerpentes, in unum residendo succinte [v] et ordinatim adnotavimus. Sed quamquam ordine praepostero de his, quae praemissa sunt, vestro ardentissimo desiderio prius satisfacere elegerimus. Illud tamen, quod in capite prius ponendum fuerat et ad vestram specialiter personam ministeriumque pertingere cognovimus, nullatenus oblivioni tradidimus; sed potius vestrae saluti prospicientes, nonnulla capitula necessaria fideliter collegimus, et vobis familiariter admunitionis gratiam porrigenda devovimus, ut aperte atque distincte inspiciendo, legendo et audiendo vestra cognoscere possit solertia de quibus et pro quibus immemoratis [w] conventibus nostris, secundum virium possibilitatem nostrarum, fideliter egerimus.
Ut quid rex dictus sit, Isidorus in libro sententiarum scribit. Rex enim, inquit, a recte regendo vocatur. Si enim pie et iuste et misericorditer regit, merito rex appellatur. Si his caruerit, non rex, sed tyrannus est. Antiqui autem, ut idem Isidorus in libro aethimologiarum scribit, omnes reges tyrannos vocabant. Sed postea pie, iuste et misericorditer regentes regis nomen adepti sunt. Impie vero, iniuste crudeliterque principantibus non regis, sed tyrannicum nomen aptum est. Unde et beatus Gregorius ait in moralibus: Viros namque sanctos proinde vocari reges in sacris eloquiis didicimus, eo quod recte agant sensusque proprios regant bene et motus resistentes sibi rationabili discretione componant. Recte igitur illi reges vocantur, qui tam semetipsos quam subiectos bene regendo pacificare noverunt. Ad quid etiam constitutus sit imperator, Fulgentius in [x] libro de veritate praedestinationis et gratiae scribit:||fol.41v|| Clementissimus quoque imperator non ideo est vas misericordiae praeparatum in gloria, quia apicem ter in [y] rem principatus accepit, sed si imperiali culmine recta fide vivat, et vera cordis humilitate praeditus, culmen regiae dignitatis sanctae religionis se subiceat, si magis in timore servire deo quam in timore dominari populo delectatur, si in eo lenitas iracundiam mitigat, ornet benignitas potestatem, si se magis diligendum quam metuendum cunctis exhibeat, si subiectis salubriter consulat, si iusticiam sic teneat, ut misericordiam non relinquat, si prę omnibus ita se sanctae matris ecclesiae catholicae meminerit filium, ut eius paci atque tranquilitati per universum mundum prodesse suum faciat principatum. Magis enim christianum regitur ac propagatur imperium dum ecclesiastico statui per omnem terram consulitur, quam cum in parte quacumque terrarum pro temporali securitate pugnatur. Unde et Isidorus scribit: Principes namque seculi nonnunquam intra ecclesiam potestatis adeptae culmina tenent, ut per eandem potestatem disciplinam [z] ecclesiasticam muniant. Caeterum intra ecclesiam potestas necessaria non esset, nisi ut quod non praevalet sacerdos efficere per doctrinae sermonem, potestas hoc imperet per disciplinae terrorem. Saepe per regnum terrenum coeleste regnum proficit; ut qui intra ecclesiam positi contra fidem et disciplinam ecclesia [a] utilitas exercere non praevalet, cervicibus superborum potestas principalis imponat. Salomon in proverbiis: Misericordia et veritas custodiunt regem et roboratur clementia thronus eius.
Regale namque ministerium specialiter est populum dei gubernare et regere cum aequitate et iusticia, et ut pacem et concordiam habeant studere. Ipse enim debet primo defensor esse ecclesiarum et servorum dei, viduarum, orphanorum caeterorumque pauperum necnon et omnium indigentium. Ipsius enim terror et studium in huiusmodi, in quantum possibile est, esse debet; primo, ut nulla iniusticia fiat; deinde, si evenerit, ut nullo modo eam subsistere permittat, nec spem dilitiscendi sive audaciam male agendi cuiquam relinquat; sed sciant omnes, quoniam si ad ipsius noticiam pervenerit quippiam mali quod admiserint, nequaquam incorrectum aut inultum remanebit, sed iuxta facti qualitatem erit et modum correctionis. Unde oportet, ut ipse, qui iudex est, in iudicio causam pauperum ad se ingredi faciat, et diligenter inquirat, ne forte illi, qui ab eo constituti sunt, et vicem eius agere debent in populo, iniuste aut negligenter pauperes oppressiones pati permittant. Scire autem et unumquemque, cuiuslibet sit ordinis, oportet quia si de otioso sermone deo rationem redditurus est, multo magis de ministerio sibi divinitus commisso. De ministerio autem regis ita loquitur: Cumque sederem quasi rex circumstante exercitu, eram tamen moerentium consolator. Auris audiens beatificabat me et oculus videns testimonium reddebat mihi, quod liberassem pauperem vociferantem et pupillum, cui non esset adiutor. Benedictio perituri super me veniebat, et cor viduae consolatus sum. Iustitia indutus sum,||fol.42r|| et vestivi me sicut vestimento et diademate iudicio meo. Oculus fui caeco et pes claudo. Pater eram pauperum, et causam quam nesciebam diligentissime investigabam. Conterebam molas iniqui, et de dentibus illius auferebam praedam. Salomon: Rex, qui sedet in solio iudicii, dissipat omne malum intuitu suo. Item idem in libro sapientiae: Diligite iusticiam, quia iudicatis terram. Sentite de domino in bonitate, et in simplicitate cordis quaerite illum. Item ibi: Audite ergo reges et intelligite, discite iudices finium terrae. Praebete aures vos, qui continetis multitudines et placetis vobis in turbis nationum, quoniam data est a domino potestas vobis et virtus vobis ab altissimo, qui interrogabit opera vestra, et cogitationes scrutabitur; quoniam cum essetis ministri eius, non recte iudicastis neque custodistis legem iusticiae, neque secundum voluntatem domini ambulastis. Horrende et cito apparebit vobis dominus, quoniam iudicium durissimum in his qui praesunt fiet. Exiguo enim conceditur misericordia. Potentes enim potenter tormenta patientur. Non enim subtrahet personam cuiusquam dominus, nec reverebitur cuiusquam dominus magnitudinem: Quoniam pusillum et magnum fecit ipse, et ęqualiter pro omnibus cura est illi. Extant et alia innumera sanctarum scripturarum testimonia regio nomini et officio convenientia; super quibus colligendis vestra sancta devotio idcirco nobis magnum ademit laborem, eo quod divina gratia adeo tot virtutum praerogativis vestrum impleverit animum et exornaverit dignitatem, ut non sit necesse sacerdotibus domini copiosioribus exemplis qualibet exageratione vestrum animum onerare, quare deo omnipotenti gratias uberrimas ac multiplices referimus, qui ita vos pia religione, sancta devotione, benigna humilitate, amore iusticiae, operibus misericordiae, caeterarumque sanctarum virtutum perfectione sua gratuita, ita ditavit, ut merito ab omnibus amandi et timendi sitis. Verum quod nos si haec vobis celitus attributa non fuissent, cum temporali periculo propter auctoritatem ministerii nostri vos ad ea peragenda admonere, immo admonendo exigere a vobis quomodo debueramus, vos e contra, propter divinum amorem et admonendo nos ad potiora provocatis, et pium oportunumque adiutorium nobis ferre devotissime curatis. Proinde humillimis praecibus specialiter pietati vestrae suggerimus, ut bonum, quod coepistis, deo opitulante indesinenter perficere non gravemini, et in adimplendis operibus iusticiae et pietatis ac misericordiae nullatenus deficiatis: quoniam non inchoantibus, sed perseverantibus praemium [b] aeternae vitae datur. Et iuxta veritatis vocem: Qui perseveraverit usque in finem, hic salvus erit.
Iterum monendo magnitudini vestrae suppliciter suggerimus, ut deinceps in bonis pastoribus rectoribusque in ecclesiis dei constituendis magnum studium atque solertissimam adhibeatis curam. Quia si aliter factum fuerit, et ordo ecclesiasticus suam non habebit dignitatem, et religio christiana in multis labefactando damna detrimenti sui patietur,||fol.42v|| et animae vestrae, quod non optamus, periculum generabitur.
Similiter deposcimus, ut in abbatissis constituendis vestrum specialiter caveatis periculum, sicut vobis sępe est admonendum, et per divinam auctoritatem crebrius manifestatum.
Sed et hoc obsecramus, ut in eligendis adiutoribus vestris et reipublicae ministris, qui vice vestra populum dei regere et gubernare atque iudicare debent, solertissimam providentiam habeatis, semper illud attendentes, quod in libro exodi ad Moysen dicitur: Provide, inquit, ex omni populo viros potentes et timentes deum, in quibus sit veritas, et qui oderint avaritiam, et constitue ex eis tribunos et centuriones et quinquagenarios, qui iudicent populum omni tempore. Quicquid autem maius fuerit, referent ad te, et ipsi maiora [c] tantummodo iudicent, laevisque tibi sit partito in alios onere. Si hoc feceris, implebis imperium domini, et praecepta eius poteris sustentare. Unde et in libro deuteronomii: Iudices, inquit, et magistros constitues in omnibus portis tuis, quas dominus tuus dederit tibi per singulas tribus tuas, ut iudicent populum iusto iuditio, nec aliquam partem declinent. Item ibi: Dixitque vobis in illo tempore: Non possum solus sustinere vos, quoniam dominus deus vester multiplicavit vos, et estis hodie sicut stellae caeli plurimae. Dominus deus patrum vestrorum addat ad hunc numerum multa millia, et fiat vobis sicut loquutus est. Non valeo solus vestra negotia sustinere et pondus et iurgia. Date vobis viros sapientes et ignaros et quorum conversatio sit probata in tribubus vestris. Sed in libro paralypomenon ita legitur: Constituitque rex Iosaphat iudices terrae in cunctis civitatibus Iuda munitis per singula loca. Et praecipiens iudicibus, unde ait, quid facitis? Non enim hominis exercetis iudicium, sed domini. Et quodcumque iudicaveritis, in vos redundabit. Sit timor domini vobiscum, et cum diligentia cuncta facite. Non enim est apud dominum deum vestrum iniquitas nec personarum acceptio nec cupido munerum. Rogamus etiam vestram pietatem propter divinam misericordiam vestramque salutem ac totius populi utilitatem necnon et regni honorem atque stabilitatem, ut vestra pietas solertissimam vigilantiam adhibeat, ut consilii vestri et dignitatis vestrae et ministerii, custodesque animae vestrae et corporis, qui debent esse intra regnum aliis decus et bonitatis exemplum, et in exteris nationibus bonae opinionis condimentum. Charitatem, pacem atque concordiam omni simulatione et calliditate postposita, ad invicem habeant. Ut secundum dei voluntatem et vestram honestatem atque totius regni profectum communiter decertent, et veri vobis adiutores in omnibus concorditer existant. Tunc etenim veri consiliarii verique adiutores vestri et totius regni salubriter esse poterunt, si unanimes extiterint et invicem dilectionem habuerint. Decet quippe, ut sacra domus vestra cunctis expectabilis appareat et imitabilis existat. Et fama suae bonae opinionis sive alios imperii vestri subiectos sive extraneas||fol.43r|| nationes abundantissime perfundat. Ubi igitur omnes dissensiones et discordiae dirimendae, et omnis militia imperiali auctoritate est comprimenda, necesse est, ut quod in aliis corrigere decernitur, in ea minime reperiatur. Nam et hoc humiliter obsecrando admonemus, ut liberos vestros, quos vobis divina pietas largiri voluit, in timore dei iugiter diligenterque erudiatis, sicuti et facitis, et ut in mutuae dilectionis charitate et fraternitatis amore atque unitatis concordia vicissim consistant, sedula paternaque admonitione insistatis et ne inlicitis actibus creatoris sui offensam incurrant, provida solertique circumspectione nihilominus invigiletis. Attendentes beatum Iob, cuius studium, ut beatus Gregorius in moralibus libris scribit, circa filios erudiendos tale extitit, ut non solum eos exterius perfectos opere et sermone efficeret, verum etiam eorum corda sacrificii oblatione mundaret. Attendite etiam ad David instruentem Salomonem filium suum, de quo in primo libro Malachym legitur: Eo, inquit, ingredior viam universae terrae. Confortare et esto vir fortis et observa custodias domini dei tui, ut ambules in viis eius, et custodias caeremonias eius et iudicia eius et praecepta et testimonia, sicut scriptum est in lege Moysi; et in libro Paralypomenon: Tu autem, Salomon fili mi, scito dominum patris tui, et servi ei corde perfecto et animo voluntario. Attendite etiam Tobi, de quo legitur, quod cum factus esset vir, accepit uxorem Annam ex tribu sua, et genuit ex ea filium nomen suum imponens ei, quem ab infantia timere deum docuit et abstinere ab omni peccato. Item idem alloquens filium suum: Omnibus diebus vitae tuae habeto deum in mente, et cave, ne aliquando peccato consentias et praetermittas praecepta dei nostri. Ex substantia tua fac eleemosinam, et noli avertere faciem tuam ab ullo paupere. Ita enim fiet, ut nec a te avertatur facies domini. Quomodo potueris, ita esto misericors. Et caetera. Item paulo post: Attende tibi, fili, ab omni fornicatione et praeter uxorem tuam nequaquam patiaris crimen scire. Superbiam nunquam in tuo sensu aut in tuo corde dominari permittas. In ipsa enim initium sumpsit omnis perditio. Et idem non post [d] multa: Consilium semper a sapiente perquire, omni tempore benedic dominum, et pete ab eo, ut vias tuas dirigat et omnia consilia tua in ipso permaneant. Item idem: Audite ergo filii patrem vestrum, servite domino in veritate, et inquirite, ut faciatis, quae sunt placita illi; et filiis vestris mandate, ut faciant iusticias et eleemosinas, ut sint memores dei, et benedicant deum in omni tempore, in veritate et in tota virtute sua. His omnibus praelibatis notescimus vobis, quod ea, quae in capitulis vestris nobis tradenda commisistis, scilicet quid a principibus et reliquo populo vel ita ut divina auctoritas doceat aut aliter teneatur, vel quid inde ex parte ex toto dimissum sit, ut non teneatur, fatemur, quia in his capitulis, quae superius continentur, necnon et in his, quae presenti anno conscribi et per missos vestros ob vitia comprimenda per imperium vestrum direxistis, multa demonstrata sunt, quae a pastoribus ecclesiarum et a principibus et a reliquo populo hactenus neglecta extiterunt, et aliter quam divina auctoritas se habeat, in his eos egisse et agere novimus. Sed si haec nostra sacerdotalis admonito effectum deo operante per vestrum bonum studium abhinc obtinuerit, ||fol.43v|| credimus, quod multa, quae a multis aliter quam diviva auctoritas se habeat, dimissa sunt, quae non tenebantur, corrigentur. Nam et illud, quod in eisdem capitulis continetur, ut manifestum fieret, quae causae id effecerunt, ut sacerdotes et principes a recto tramite deviassent, exceptis praemissis capitulis, in quibus, sicut diximus, multa negligebantur, specialiter tamen unum obstaculum ex multo tempore iam inolevisse cognovimus, id est, quia et principalis potestas diversis occasionibus intervenientibus secus quam auctoritas divina se habeat in causas ecclesiasticas prosilierit, et sacerdotes partim negligentia, partim ignorantia et cupiditate, in secularibus negotiis et sollicitudinibus ultra quam debuerant se occupaverint, et hac occasione aliter quam divina auctoritas doceat, in utraque parte actum extitisse dubium non est. Sed quia deo miserante a progenitoribus et genitore vestro et a vobis multa correcta gratulamur, si ea, quae admonemus, prosperum successum habuerint, credimus quod ad perfectionis statum vestra intentio nostraque devotio, deo cooperante, pervenire possit. Verumtamen quia novimus statum huius regni sub tali conditione et tenore crevisse atque dilatatum esse, et a prudentissimis sanctisque de processoribus nostris, sive scilicet ab episcopis sive a principibus hanc causam ex toto correctam non fuisse propter haec, quae suo tempore dici possint, et pondus tantae considerationis parvitatis nostrae vires excessit, quoniam nec otium nec spatium temporis nec plenitudinem consacerdotum nostrorum, sicut ipsa necessitas exposcebat, habuimus. Ideo haec congruentiori et aptiori tempore vita comite, si deus ita annuerit, tractanda ac consideranda distulimus, quoniam tantae considerationis perfectio indiget assensu et adiutorio principum et multitudine atque devotione necnon et studio sacerdotum et obedientia vel concordia populi et congruentia loci temporisque spatiis. Porro de episcopali libertate, quam deo annuente vestroque adminiculo suffragante adipisci ad dei servitium peragendum cupimus, suo in tempore vobis dicenda atque vobiscum conferenda reservavimus, quatinus ita sit, ut et nosmetipsos salvare, populoque nobis subiecto utiliter prodesse atque pro vobis et stabilitate imperii vestri liberius valeamus exorare, et de vestris obsequiis et regni adiutorio solatium debitum minime subtrahatur, sed, si possibile fuerit, potius augeatur.
Sacrorum canonum non ignari, ut in dei nomine sancta ęcclesia suo liberius potiretur honore, assensum [w] ordini ecclesiastico praebuimus, ut scilicet episcopi per electionem cleri et populi secundum statuta canonum de propria diocesi remota personarum et munerum acceptione ob vitae meritum et sapientiae donum eligantur, ut exemplo et verbo sibi subiectis usquequaque prodesse valeant.
||fol.49r||Quia vero canonica professio a multis partim ignorantia partim desidia dehonestabatur, opere pretium diximus deo annuente apud sacrum conventum, ut ex dictis sanctorum patrum velut ex diversis pratis quosdam vernantes flosculos carpendo tractando in unam regulam canonicorum et canonicarum congruere, et canonicis vel sanctimonialibus servandam contradere, ut per eam canonicus ordo absque ambiguitate possit servari. Et quoniam illam sacer conventus ita etiam laudibus extulit, ut usque ad unum iota observandam percenseret, statuimus, ut ab omnibus in eadem professione degentibus indubitanter teneatur et modis omnibus sive a canonicis sive a sanctimonialibus canonice degentibus deinceps observetur. Sed et de ecclesiarum honore, quomodo deo adiuvante quantum in nobis est, vigeat, similiter in subtus annotatis capitulis insertum esse dinoscitur.
De episcopis vero in Longobardia constitutis, qui ab his, quos ordinabant, sacramenta [x] et munera contra divinam et canonicam auctoritatem accipere et exigere soliti erant, modis omnibus inhibitum est, ne ulterius fiat; quia iuxta sacros canones uterque a gradu proprio talia facientes deici debent.
Nonnulla vero capitula, sicut de incestis nuptiis necnon et de ecclesiis, quae inter coheredes dividuntur et tali occasione proprio honore carent, sive de his ecclesiis, quae nimium rebus propriis sunt alienatae et certe de his rebus quae nuper necessitate compellente a nonnullis ecclesiis sunt ablatae, et si qua sunt alia sive in ecclesiasticis sive in publicis rebus emendatione digna, quae temporis brevitate efficere nequimus, in tantum differendum illud dignum iudicavimus donec domino favente consulto fidelium facultas nobis id efficiendi ab eo tribuatur. Inventa vero, ut deo opitulante effectum obtineant per tempora, hic inserenda censuimus.
Monachorum siquidem causam, qualiter deo opitulante ex parte disposuerimus et quomodo constitutum fuerit, ex se ipsis sibi eligendi abbates licentiam dederimus, et qualiter deo opitulante quieti vivere propositumque suum indefesse custodire valendi ordinaverimus, in alia scedula diligenter adnotari fecimus. Et ut apud successores nostros ratum foret et inviolabiliter conservaretur confirmavimus.
Si quis de alio chrismate quam de illo novo, quod proprii largitione vel concessione accipit baptizare, nisi occupante morte tentaverit, pro temeraritatis [y] ausu ipse in se suae damnationis protulisse sententiam manifestatur.
Non est privilegium, quo spoliari possit iam nudatus. Ideo nisi iusto iuditio decernente nullus expolietur.
Quisquis enim post veritatem repertam aliquid ulterius discutit, mendacium quaerit. Idcirco ab omnibus caute agendum est.
Ut nullae causae a iudicibus ecclesiasticis audiantur, quae legibus non continentur vel quae prohibitae esse [z] noscuntur. [a]
Quaerendum est in iudicio, cuius sit conversationis et fidei is, qui accusat et is, qui accusatur
Ut accusandi et testificandi licentia denegetur, qui christianae religionis et nominis dignitatem neglexerint.
||fol.49v||Quod non oporteat in domibus oblationes caelebrari ab episcopis et a presbyteris.
Omne pactum posteriori dissolvitur pacto. Homo vero liber statum suum et peiorare et meliorare potest.
Accusatoribus de inimici domo prodeuntibus non est credendum.
Ita consulendum est fratribus, ut non videamus destruere, quod ędificatum est. Si enim, quod aedificavi, destruo, praevaricatorem me ipse constituo.
Clerici, qui in quacunque seditione arma volentes sumpserint, reperti amisso ordinis sui gradu, in monasterium poenitentiae contradantur.
Lex imperatorum non est supra legem dei, sed subtus.
Quod confessio peccatorum, excepta ea, quae sacerdotibus ad consilium accipiendum dominumque placandum fit, deo frequenter in oratione sit facienda.
Spiritalis iudicat omnia, ipse autem a nemine iudicatur.
Quod tempore menstruo omnino ab uxoribus sit abstinendum.
Si qui erga episcopum et actores ecclesiae quamlibet quaerelam habere iustam se crediderint, non primates aut alios adeant iudices, priusquam ipsos conveniant familiariter, non semel, sed sepissime, ab eis aut suam iusticiam aut iustam recipiant excusationem. Si autem secus egerint, ab ipsis et ab aliis communione priventur, tanquam apostolorum patrumque aliorum contemptores, de quibus ait propheta: Erunt quasi non sint, et peribunt viri qui contradicunt vobis.
Quod nosse oporteat laycos sacerdotibus ligandi atque solvendi potestatem a domino esse collatam, et quod eorum monitis parere atque excommunicationi humiliter subcumbere debeant.
Presbyteri, qui sine iussione proprii episcopi de ecclesiis ad alias ecclesias migraverint, tandiu a communione habeantur alieni, quandiu ad easdem redierint ecclesias, in quibus primitus sunt instituti.
Si quis iudicem pro quibuscunque causis adversum sibi senserit aut habuerit suspectum, vocem appellationis exhibeat.
Ut pax et concordia sit atque unanimitas in populo christiano. Quia unum deum patrem habemus in coelis et unam matrem ecclesiam, unam fidem, unum baptismum, ideo in una pace et in unanimitate concorditer vivere debemus, si ad unam veram haereditatem regni coelestis cupimus pervenire: quia non est dissensionis deus, sed pacis, ut ipse ait: Beati pacifici, quoniam filii dei vocabuntur.
Ut presbyteri potestatem habeant res ecclesiasticas praevidere, regere et gubernare atque dispensare secundum canonum auctoritatem. Volumus, ut et layci in eorum ministerio obediant episcopis ad regendas ecclesias dei, viduas et orphanos defensandos, et ut obedientes sint eis ad eorum christianitatem servandam. Et episcopi consentientes sint comitibus et iudicibus ad iusticias faciendas. Et ut nullatenus per aliquorum mendacium vel falsum testimonium neque per periurium aut per praemium lex iusta in aliquo depravetur.
||fol.50r||Si quis episcopo vel aliis ministris intra ecclesiam iniuriam fecerit, iubemus eum tormentis subiectum in exilio mori. Sed et si ipsa sancta oratoria et divina ministeria conturbaverit et laetaniam everterit, capitali periculo subiaceat. Sin autem contumeliam tantum fecerit, tormentis et exilio tradatur.
Admonemus atque praecipimus, ut decimas deo omnino dare non negligatur, quam deus ipse dari sibi constituit, quia timendum est, ut quisquis deo suum debitum abstrahit, ne forte deus per peccatum suum auferat ei necessaria sua. [b]
Reum confugientem ad ecclesiam nemo extrahere audeat neque inde donare ad poenam et ad mortem, ut honor dei et sanctorum eius conservetur. Sed rectores ecclesiarum pacem et vitam ac membra eis obtinere studeant. Tamen legitime componant quod inique fecerunt. [c]
Si quicunque ex gradu ecclesiastico sine testamento et sine cognitione discesserit, hęreditas eius ad ecclesiam ubi servivit devolvatur. Similiter de sanctimonialibus.
Praecipimus, ut in ecclesiis aut in domibus ecclesiarum et atriis placita secularia minime fiant.
Quicunque beneficium ecclesiasticum habent, ad tecta ecclesiae restauranda et ipsas ecclesias emendandas omnino adiuvent, et nonam et decimam reddant.
Lector, subdiaconus, diaconus, presbyter, si clericatus honorem contempserint, curiali conditioni cum suis facultatibus subiciantur.
Oblationem quoque et pacem in ecclesia facere iugiter admoneatur populus christianus; quia ipsa oblatio sibi et suis magnum est remedium animarum et in ipsa pace vera unanimitas et concordia demonstratur.
Magnum malum ebrietatis, unde omnia vitia pullulant, modis omnibus cavere praecipimus. Qui autem hoc vitare noluerint, excommunicandum esse decrevimus usque ad emendationem congruam.
Ne passim episcopus multitudinem clericorum faciat, sed secundum meritum et redditum ecclesiarum numerus moderetur.
Praecipimus, ut unusquisque compater et proximi spiritales filios suos catholice instruant.
Canticum turpe atque luxuriosum circa ecclesias agere omnino contradicimus, quod ubique vitandum est.
Ut episcopi et abbates ante se [e] ioca turpia facere non permittant; sed pauperes et indigentes secum ad mensam habeant, et lectio divina ibi personet, et sumant cibum cum benedictione et laude dei secundum apostolum: Sive manducatis, sive bibitis, omnia in laudem dei facite.
Scriptum est enim: Nolite iudicare ante tempus, quoadusque veniat dominus, qui et inluminabit abscondita tenebrarum et manifestabit consilia cordium. Et tunc clauserit[g] unicuique a deo. Et illud memores sint: In quo enim iudicio iudicaveritis, iudicabitur de vobis.
Clericis de ecclesia desistentibus et aliis in loco revocatis, si redierint discessi, nil eis pręstetur. Hoc vero quod discedentes reliquerunt, non in usu rectorum, sed succedentibus cedat.
||fol.50v||Ut monachi et canonici pleniter consilium habeant qualiter deo militare animasque eorum melius valeant custodire, ne propter aliquam necessitatem occasionem quaerant vagandi, et inter ipsos propter hoc locus tentandi detur dyabolo.
Ut viduae non sint in delitiis, sed secundum apostolum sub potestate episcopi vivant sicuti decet.
Clericus et monachus neque exactor publicarum rerum neque conductor, aut vectigalium et curationis domus et procurator litis et fideiussor in talibus causis fiat.
Si quis contra haec statuta fecerit, si episcopus est, omnes res eius ex quacunque causa et persona, sive ante episcopatum, sive postea ad eum pervenerint, ecclesiae suae eas vindicare sancimus. Si vero clerici ibi hoc fecerint, poenam pecuniarum, quam episcopus existimaverit exigere, ecclesiae vindicandam. Hi vero qui actiones suas eis commiserunt, et fideiussores eos pro supradictis causis acceperunt, nullam contra ecclesiam et administratores eius et adversus ipsas personas quos crediderunt, habeant actionem. Si vero quis eos pro publico debito et exactione crediderit et fideiussores receperit, de substantia fisci debitum compellatur exsolvere.
Ut si quislibet hominum res ecclesie per mendatia et mala ingenia in praecariam sibi acquirere et habere voluerit, et post factas praecarias eadem mendatia ad aures eiusdem rectoris ecclesiae delata fuerint, ipsa ecclesia res suas, quae ei mendaciter abstractae fuerunt, pleniter absque ullius contradictione omnimodis recipiat. Ille vero qui res suas per eadem mendatia, propter cupiditatem ipsius praecariae, eidem ecclesiae tradidit, simili modo in suam recipiat dominationem.
Modo poenitentiam agere iuxta antiquam canonum institutionem in plerisque locis ab usu recessit, et neque excommunicandi et reconciliandi antiqui moris ordo servatur. [h].
Ut secundum ordinem canonum pro merito suo quis [i] excommunicetur [k] et reconcilietur. [l]
Si episcopus, presbyter, diaconus, subdiaconus ad tutelam et curationem vocentur, tantum munus et ministrationis in hoc conceditur suscipere; si tamen intra quatuor menses per competentem iudicem in scriptis manifestaverit, quod huiusmodi munus sua sponte recepit. Et tunc circa aliam tutelam praeiudicium non patiatur.
Perlatum ad nos est, quod inter haeredes ecclesiae in rebus propriis constitutae dividantur et tanta per eandem divisionem simultas oriatur, ut unius altaris quatuor partes fiant, et singulae partes singulos habeant presbyteros: quod sine discordia et simultate nullo modo geri potest. Unde nobis visum est, quod huiuscemodi ecclesiae inter haeredes dividi non debeant. Et si in contentione venerint, et simultates inter eas surrexerint, per quas sacerdos suo ibi officio canonice fungi non possit, praecipiatur ab episcopo civitatis, ut nullo modo ibi missarum solemnia caelebrentur, donec illi ad concordiam redeant et pari voto atque consilio ecclesia illa sacerdotem canonice habeat, qui libere suum ministerium ibi peragere possit.
Dictum nobis est, quod quidam de plebe bis aut ter ab episcopis, ignorantibus tamen eisdem episcopis, confirmentur. Unde nobis visum est eandem confirmationem sicut nec baptismum iterare minime debere; quia qui bis vel amplius baptizantur aut confirmantur, non seculo, sed soli domino sub habitu regulari et clericali religiossime famulari decretum est.
||fol.51r||Si quis clericus ad tabulas ludat et spectaculis attendat, per tres annos a sacro ministerio prohibeatur. Et si dignam poenitentiam fecerit, reconcilietur.
Dictum nobis est, quod quidam legitima servorum matrimonia potestativa quadam praesumptione dirimant, non audientes illud evangelicum: Quod deus coniunxit, homo non separet. Unde nobis visum est, ut coniugia servorum non dirimantur, etiamsi diversos dominos habeant, sed in uno coniugio permanentes, dominis suis serviant. Et hoc in illis observandum est, ubi legalis coniunctio fuit et per voluntatem dominorum.
Sed et hoc emendatione indigere perspeximus, quod quidam, dum confitentur peccata sua sacerdotibus, non plene id faciunt. Quia ergo constat hominem ex duabus esse substantiis, anima videlicet et corpore, et interdum animi motu, interdum carnis fragilitate peccat, solerti indagatione debent inquiri ipsa peccata, ut ex utrisque plena sit confessio; scilicet ut ea confiteantur, quae per corpus gesta sunt, et ea, quibus in sola cogitatione delinquitur. Instruendus est itaque peccatorum suorum confessor, ut de octo principalibus vitiis, sine quibus in hac vita difficile vivitur, confessionem faciat; quia aut cogitatione, aut, quod est gravius, opere, eorum instinctum peccavit. Odium etenim, invidia, superbia, et certe huiuscemodi animae pestes tanto periculosius laedunt, quanto subtilius serpunt.
Nullos sub romana ditione constitutae et xinodochiae et monasteriorum doctores, earum rem immobilem liceat alienare, id est, agrum, domum, mancipium, panes civiles neque creditori obligare. Alienatio est venditio, donatio, permutatio, emphiteuseos perpetuum contractum, omnes omnino convenit, ut se ab huiusmodi alienatione abstineant.
Quidam[m] deo solummodo confiteri debere dicunt peccata, quidam vero sacerdotibus confitenda esse percensent. Quod utrumque non sine magno fructu intra sanctam fit ęcclesiam, ita dumtaxat, ut et deo, a quo remissio est peccatorum, confiteamur peccata nostra, et cum David dicamus: Delictum meum cognitum tibi feci, et iniustitiam meam non abscondi. Dixi, confitebor adversum me iniustitias meas domine; et tu remisisti impietatem peccati mei. Et secundum apostoli institutionem confiteamur alterutrum peccata nostra, et oremus pro invicem, ut salvemur. Confessio itaque, quae deo fit, purgat peccata. Ea vero, quae sacerdoti fit, docet [n], qualiter ipsa purgantur peccata. Deus namque salutis et sanitatis auctor et largitor est plerumque medicorum operatione.
Quia igitur apostolo testante non est personarum acceptio apud deum, et in omnibus iudiciis cavenda est, multo magis in hoc poenitentiae iudicio praecaveri debet, ut nullus sacerdotum umquam aut gratia aut odio alicuius personae secus iudicet quam quod in canonibus sacris invenerit, aut quod illi secundum sanctarum scripturarum auctoritatem et ecclesiasticam consuetudinem rectius visum fuerit. Si ergo medici, qui corporibus medicinam inferre conantur, nequaquam propter personae cuiuslibet acceptionem his, quos sanare cupiunt, cauterio aut ferro aut duris aliis quibuslibet rebus parcunt, multo magis his observandum est, qui non corporum, sed animarum medici existunt.||fol.51v|| Neque pensanda est poenitentia quantitate temporis, sed ardore mentis et mortificatione corporis. Cor autem contritum et humiliatum deus non spernit.
Nemo audeat monachum et sanctimoniales foeminas ad civile iudicium accusare, sed ad episcopum. Et ipse ex lege et canonibus consentaneam sententiam proferat. Haec omnes episcopi custodiant, et omnes praefecti romani, et praetores populi, et provintiarum praesides, ut curent citius monachorum et sanctimonialium lites dirimere. Si quis hanc constitutionem violaverit, in maiestati [o] positus, X librarum auri poena multabitur. Si executor est, in cathenis ecclesiarum recludatur, poenas luiturus, et officium perdat.
Multi, quod [p] non sine dolore dicendum est, in poenitentia non tam peccati remissionem quam temporis constituti expectant expletionem. Et si carnium et vini usus eis interdictus est, multata non voluntate, sed eiusdem cibi [q] aut potus perceptione, in tantum delitiis suis indulgent, ut delitiosius his interdictis aliorum ciborum et potionum appetitu [r] vivere cognoscantur. Spiritalis autem abstinentia, quae in poenitentibus potissimum vigere debet, et quorundam ciborum ac potionum perceptiones et desiderium fugere debet. Ille inquam, illi magis parsimoniae servire censendum est, qui sibi non solum quarumdam rerum perceptiones, sed delectationes corporis penitus interdicit.
Sed nec hoc praetereundum putamus, quod quidam ex industria peccantes, propter eleemosinarum largitionem quandam sibi promittunt impunitatem. Eleemosina enim extinguit peccata, sed ea, quae aut necessitate, aut quae casu aut qualibet fiunt fragilitate. Ea vero, quae ex industria ad cuiuslibet libidinem explendam idcirco fiunt, ut eleemosinis redimantur nequaquam eis redimi possunt: quia qui hoc perpetrant, videntur domini [s] mercede conducere, ut eis impune peccare liceat. Non ergo idcirco quis peccare debet, ut eleemosinam faciat; sed ideo eleemosinam facere debet, quia peccavit. Mentem enim et corpus, quae libido traxit ad culpam, afflictio et contritio debet reducere ad veniam.
Si monachus monasterium suum dimiserit, omnia bona ipsius et quae in monasterio introduxit et quae non introduxit, dominio monasterii sint et ipse officio praesidis servire cogatur. Si vero monachus ad alium monasterium migraverit, substantiam eius prius monasterium possideat, et in alio monasterio ipse non recipiatur.
Modus autem poenitentiae peccata sua confitentibus aut per antiquorum canonum institutionem aut per sanctarum scripturarum auctoritatem, aut per ecclesiasticam consuetudinem, sicut superius dictum est, imponi debet, repudiatis ac poenitus elimatis [t] libellis, quos poenitentiales vocant, quorum sunt certi errores, incerti auctores; de quibus rite dici potest: Mortificabant animas, quae non moriebantur et vivificabant animas, quae non vivebant. Qui dum peccatis gravibus laeves quosdam et inusitatos imponunt poenitentiae modos, consuunt pulvillos, secundum prophaeticum sermonem, sub omni cubito manus, et faciunt cervicalia sub capite universae aetatis ad capiendas animas.
||fol.52r||Inventum est, quod multi arbitrii sui temeritate et, quod est gravius, ducti cupiditate presbyteris quibuslibet absque consensu episcoporum ecclesias dant vel auferunt. Unde oportet ut, regula servata nullus absque consensu episcopi cuilibet presbytero ecclesiam det.
Sunt in quibusdam locis Scotti, qui se dicunt episcopos esse, et multos negligentes absque licentia dominorum suorum sive magistrorum presbyteros et diaconos ordinant. Quorum ordinationem, quia plerumque in simoniacam incidit heresim, et multis erroribus subiacet, modis omnibus irritam fieri debere omnes uno consensu decrevimus.
Si monachus laicus factus fuerit, honore et cingulo expolietur, et res eius monasterio adiciantur. Quod si monasticam vitam reliquerit, praeses provintiae eum teneat et taxet et curiae suae connumeret.
In coena domini a quibusdam perceptio eucharistiae negligitur. Quae quoniam in eadem die ab omnibus fidelibus exceptis his, quibus pro gravibus criminibus inhibitum est, percipienda sit, ecclesiasticus usus demonstrat.
Secundum beati Iacobi apostoli documentum, cui etiam decreta patrum consonant, infirmi oleo, quod ab episcopis benedicitur, a presbyteris ungi debent. Sic enim ait: Infirmatur aliquis in vobis, inducat presbyteros ecclesiae, et orent super eum, ungentes eum oleo in nomine domini; et oratio fidei salvabit infirmum, et allevabit eum Dominus. Et si in peccatis sit, dimittentur ei. Non est itaque parvipendenda huiusmodi medicina, quae animae corporisque medetur languoribus.
Si sponsus et sponsa intraverint monasterium, id quod arrarum nomine datum est, in simplum tantum reddatur.
In quibus locis et quo apparatu missarum solemnia exceptis basilicis caelebrari debeant, et utrum celebrari debeant, quod in concilio Laodicensi ita scribitur: Quod non oporteat in domibus oblationes caelebrari ab episcopis et presbyteris.
Quaecunque ad aurium et occulorum pertinent illecebras, unde vigor animae molliri posse credatur, ut de aliquibus generibus musicorum aliisque nonnullis rebus sentiri potest, ab omnibus dei sacerdotes se abstinere debent: quia per aurium oculorumque inlecebras vitiorum turba ad animum ingredi solet. Histrionum quoque turpium et obscęnorum insolentias iocorum et ipsi animo effugere caeterisque sacerdotes [u] effugienda praedicare debent.
Nemo [v] ecclesiam aedificet antequam civitatis episcopus veniat et ibidem crucem figat publice. Et ante prefiniat, qui aedificare vult, quid ad luminaria et ad custodiam et stipendia custodum sufficiat. Et facta donatione, sic domum aedificet.
Sacerdotibus non expedit secularibus et turpibus quibuslibet interesse locis [w]. Venationes quoque ferarum et avium minime sectentur.
Presbyteri quoque et diaconi in omnibus bonorum hominum exhibitionibus sui episcopi vestigia sectentur, et in bonorum morum probitate, quae episcopo observanda sunt, eadem et sibi observanda esse cognoscant.
Qui in domo sua oratorium habuerit, orare ibi potest. Tamen non audeat in ea sacras facere missas sine permissu episcopi loci illius. Quod si fecerit, domus illius fisci iuribus adiciatur. Praefectus praetorii, qui hoc cognovit, et non prohibuit, lib. auri ||fol.52v||multabitur.
Episcopi quidem maximam curam et solicitudinem circa pauperes habeant, et res ecclesiasticis ecclesiis conlatas cauta circumspectione dispensent, quasi dei ministri, non quasi turpis luchri gratia sectatores. Illisque ita utantur, non ut propriis, sed ut sibi ad dispensandum commissis.
Quod liceat episcopis praesentibus presbyteris et diaconibus de thesauro ecclesiae familiae et pauperibus eiusdem ecclesiae secundum canonicam institutionem, iuxta quod indiguerit, erogare.
Si diaconissa nupserit, gladio ultoris sternatur, et facultas eius ecclesiae, ubi servivit, addicatur. Corruptores earum similiter puniantur. Bona vero eorum fisci viribus vindicentur.
Presbyterum ordinari non debere ante legitimum tempus, hoc est, trigesimum aetatis annum. Sed priusquam ad considerationem presbyteratus accedat, maneat in episcopio discendi gratia officium suum, tamdiu donec possint et mores et actus eius animadverti. Et tunc, si dignus fuerit, ad sacerdotium promoveatur.
Ut unusquisque episcoporum parroechiam suam diligenter perscrutari nitatur; ne aliquis presbyter ab alterius parroechia in suam commigrans officium caelebrare praesumat sine literis commendatitiis, sicut olim multis in locis actum esse repertum est.
Si quis rapuerit et solicitaverit et corruperit religiosam feminam, bona amborum ecclesia vindicet, in qua talis mulier habitavit: ipsi tamen periculo capitali subiciantur. Quod si haec mulier non consensit, cum suis rebus monasterii cautione tradatur. Si vero liberos habet, pars legitima eis reservetur. Quod si intra annum praecognitum tale scelus a religiosis laycis non vindicetur, comes primatarum [y] haec nostro fisco addicat. Si vero praeses provintiae vindictam tali crimini imponere neglexerit, cingulo careat, et quinque libris auri fisci viribus dare compellatur.
Ut decimae, quae singulis dabuntur ecclesiis, per consulta episcoporum a presbyteris ad usum ecclesiae et pauperum summa diligentia dispensentur.
De titulo minori ad maiorem migrare nulli presbytero licitum sit, sed in eo permaneat, ad quem ordinatus est. Quod si inventus fuerit contra statuta id facere, eadem feriatur sententia, qua et episcopus, qui de minori ad maiorem transmigraverit sedem.
Si quis quolibet modo blasphęmiam in deum iactaverit, a praefecto urbis ultimo supplicio subiciatur. Qui vero tale cognoscens non manifestaverit, similiter coherceatur. Si praefectus urbis haec punire neglexerit, per dei iudicium nostram indignationem incurrat.
Ut iuvenes viduae cito nequaquam velentur, usque dum probetur illarum religio, et bona ab eis nota sit conversio; ne forte de eisdem dici possit ab episcopo: Quae auten in deliciis sunt, viventes mortuae sunt.
Comitibus, iudicibus, reliquoque populo expedit, ut suis sint episcopis consentientes et obedientes propter dei amorem suique gradus honorem, et semper ab eis utile quaerant consilium, illorumque salubria non spernant monita, sed intenta corde aure ||fol.53r|| audiant. Similiter vero et episcopi praedictos sublevare consolationibus.
Si haeredes iussa testatoris non impleverint, ab episcopo loci illius omnis [z] res, quae his relicta est, auferatur cum fructibus et caeteris emolumentis, ut vota defuncti impleantur.
Summopere admonendi sunt comites et iudices, ne viles et indigenas personas coram se permittant ad testimonium accedere: quoniam multi sunt, qui periurare pro nihilo ducunt, in tantum, ut pro unius diei sacietate aut pro quolibet parvo pretio ad iuramentum conduci possint animasque suas periurio perdere minime formidant. Quam ob rem tales nequaquam ad quodlibet testimonium admittendi sunt. Et hoc notandum, quod non solum illi, qui periurant, sed etiam, qui periuris consentiunt, simili plectendi sunt damnatione.
Nullus christianus pro quolibet placito et iudicio a qualibet persona munera exigere aut accipere debet, quoniam id divina scriptura multis in locis magna interdicit auctoritate, testante scriptura, quae ait: Munera exerceant [a] oculos sapientium et subvertunt verba iustorum.
Non liceat christianis iudaeorum neque paganorum et haereticorum res infiteoseos et conductionis titulo habere neque suorum similiter eis accomodare.
Placita quidem secularia in ecclesiis et in atriis ecclesiarum a comitibus vicariisque usque modo multis in locis habita sine ultra fiant interdicendum est cum auctoritate dominica, qui expulsis de templo negotiatoribus asserit debere domum dei domum esse orationis.
Incestuosi, parricidae, homicidae multi apud nos, heu proh dolor [b]! reperiuntur. Sed aliqui ex illis sacerdotum nolunt admonitionibus aurem accommodare, volentes in pristinis durare criminibus; quos oportet per saecularis potentiae disciplinam a tam prava consuetudine coherceri, qui per salutifera sacerdotum monita noluerint revocari: quorum aliquos iam excommunicavimus. Sed illi hoc parvipendentes, in eisdem perdurarunt criminibus. Quam ob rem vestra decernat mansuetudo, qui[c] de talibus deinceps agendum sit.
Admoneat[d] sacerdos fideles populos, ut noverint magicas artes incantationesque, quibuslibet infirmitatibus hominum nihil posse remedii conferre, non animalibus languentibus, claudicantibus et etiam moribundis quicquam mederi, non ligaturas os suum [e] et herbarum cuiquam mortalium adhibitas prodesse, sed haec esse laqueos et insidias antiqui hostis, quibus ille perfidus genus humanum decipere nititur.
Omnes homines admonemus, ne per singula verba quasi ad confirmationem suae assertionis, nomen domini in vanum assumant; quod ipse dominus interdicit faciendum, ubi ait: Ne assumas nomen dei tui in vanum. In vanum etenim nomen dei assumitur, quando aliquis ad singula verba quibus vult, ut sibi ab alio credatur, deum omnipotentem testem rei, de qua ait: Invocat eumque sibi ita esse adiutorem sicut ea vera sunt, quae loquitur. Nam et ipse dominus in evangelio hoc modo prohibens omne genus iuramenti, nolite, inquit, omnino iurare, neque per coelum, neque per terram, neque per caput tuum; et caetera.
Ut laici omnino a presbyteris non audeant munera exigere propter commendationem ecclesie: ||fol.53v||quia propter cupiditatem plerumque a laicis talibus presbyteris ecclesiae dantur, qui ad peragendum sacerdotale officium indigni sunt.
De pacis bono atque concordia, ut ab omnibus omnino indisrupta teneatur inter episcopos et comites et monachos, et omnem populum christianum, ut beatus apostolus Paulus docuit dicens: Sectamini caritatem et sanctimoniam [f], sine qua nemo videbit deum. Et idcirco quicquid illud est, quod nos ad verae pacis studium et caritatis perfectionem provocat, totis viribus nostris sectandum est; quicquid nos vero ab illa disiungit, ut venenum mortiferum a nobis cavendum est.
Ut comites et iudices reliquusque populus obedientes sint episcopo, et invicem consentiant ad faciendas iusticias, et munera pro iudicio non accipiant nec falsos testes, ne per hoc pervertant iudicia iustorum, quia scriptum est: Iustitia elevat gentem, iniusticia vero miseros faciat populos. Et Psalmista: Beati, qui custodiunt iudicium et faciunt iusticias in omni tempore.
Ut unusquisque episcopus semel in anno circumeat parrochiam suam. Noverint sibi curam populorum et pauperum in protegendis ac defendendis impositam. Ideoque dum conspiciunt iudices ac potestates pauperum oppressores existere, prius eos sacerdotali admonitione redarguant. Etsi contempserint emendari eorum insolentia regis auribus intimetur, ut quos sacerdotalis admonitio non flectit ad iustitiam, regalis potestas ab improbitate coherceat.
Ut presbyteri sub sigillo custodiant chrisma et nulli sub praetextu medicinae et sub cuiuslibet rei donare praesumant. Genus enim sacramentum est, et non ab aliis nisi a sacerdotibus contingi debet. Quod si fecerint, honore priventur.
Ut quisquis beneficium de rebus ecclesiae habet, ad tecta eiusdem ecclesiae restauranda et ad ipsas ecclesias aedificandas omnino adiuvent.
Furti quocunque genere condemnatus infamis efficitur.
Iubemus in causa capituli [g], ut absens nemo damnetur, quia neque absens per alium accusare aut accusari potest.
Omnes possessiones, et omnia sibi sublata atque fructus cunctos ante litem concessam praeceptor possessori restituat. In isto loco desunt quaedam capitula.
Omnes nosse volumus, quod incesti non sunt legitimi haeredes, sed infamia sint notatę utraque personae. Ideoque proximorum copula et stupra, quasi [h] quędam turpissima pestis cavenda est: quoniam incesti usque ad canonicam separationem ecclesiaeque per publicam poenitentiae satisfactionem magis inter inergumenos et audientes quam inter christianos catholicos utrique cum omnibus suis sunt habendi.
Iudices observare debent, ut liceat litigatori vitiatam causam appellationis remedio sublevare, et appellatores nec in carcerem redigant nec a militibus faciant custodiri, sed agendum negotium suum liberi observent nec etiam in supplicium destinatis appellandi vox denegetur.
Sciendum sane est omnibus, quia citius exauditur una obedientis oratio quam decem||fol.54r||millia contemptoris.
Praecipimus, ut non degradetur unaquaeque provintia, sed apud semetipsam habeat iudices episcopos. Et quicumque causam habuerit, a suis iudicibus iudicetur, et non ab alienis, id est, a suę iustis iudicibus provintiae, et ab externis, nisi fuerit appellatum.
Notum esse omnibus volumus, quam iuste, sobrie, quam etiam pie vivere debeant. Iuste enim vivere oportet secundum sermonem dominicum precipientem: Luceat, inquit, luxuriam [i] coram hominibus, ut videant opera vestra bona, et glorificent patrem vestrum, qui in coelis est. Hoc est, sic iuste vivite ut filii lucis nominari valeatis. Quod vero sobrie vivere debeant quisque monet evangelium dicens: Videte, ne graventur corda vestra in crapula et ebrietate et curis huius vitae. Pie etiam vivere et patienter monet Paulus exhortando dicens: In omni patientia et doctrina. Et cum pietate regere domum monet. Et ne ipsa pietas indiscreta videatur, premittit sententiam dicens: Argue cum omni imperio.
Statutum est, ut scripturam polator affirmet. Nam si is [k] qui scripturam protulit, ei non adstruxerit veritatem, ut falsitatis reum esse detinendum.
Studendum sane omnibus est, ut in habitu religionis quisque sacerdos permaneat, et ore prophetico sibimet precipi constat dicente: Clama, ne cesses [l]; quasi [m] tuba exalta vocem tuam. Quando dixit, Clama, ne cesses [n], omne tempus exclusit, quod nemo potest excusare. Etenim de libris officialibus, ut novimus, patet ratio: quia nequaquam corporeo usu haec requirenda ab illis erat, qui spiritaliter vivebant, dicente grafo psalmo [o]: In me sunt, deus, vota tua, quae reddam laudationes tibi. Nos tamen, qui in medio positi sumus, scilicet inter spiritalem et corporalem intellectum, ut in omnibus exhibeamus nosmetipsos sicut dei ministros, ut non vituperetur ministerium nostrum. Et prophaeticum sermonem impleamus dicentem: Iustitiam discite, qui habitatis terram. Et, quod avertat deus a nobis, idem propheta dicit: Zelus apprehendit populum ineruditum. Et iterum alius prophaeta: Sacerdotes ignoraverunt intelligentiam. Et id est [p] prophaeta: Sacerdotes non dixerunt: Ubi est dominus?, et tententes leges meas nescierunt me. Qua ergo fronte, qua conscientia sacerdotem nominari se fatetur, quae domnius per prohetam nescire se dicit?
Quicunque causam habuerit, a propriis iudicibus iudicetur et non ad alienos causa vagandi et proterviae dimittens suam patriam transeat, sed apud metropolitanum et reliquos episcopos suae provintiae iudicetur.
Volumus atque praecipimus, sicut synodali atque canonica auctoritate a pastoribus sanctae ecclesiae saepissime ammoniti sumus, ut canonici clerici, qui in civitatibus et in monasteriis degunt, qui beneficia habent, unde victum et vestitum habere possunt, ait [q] hoc iuxta apostolum contenti sint, et stipendia fratrum, unde pauperiores et hi, qui assidue in praedictis locis domino famulantes excubant, atque ibi assiduum divinum explent officium, nequaquam assumant aut in suis usibus convertant. Scimus enim, quia absque periculo atque dispendio animarum suarum hoc nullatenus facere possunt. Si quis haec statuta contempserit, utrisque careat, id est, et beneficio et praebenda atque, si gradibus fruitur ecclesiasticis, ipsis privetur.
||fol.54v||Quod habet ecclesia, cum omnibus nihil habentibus habet commune; nec aliquid inde eis, qui sibi de suo sufficiunt convenit erogare; quando nihil aliud sit habentibus dare quam perdere.
Nec illi, qui sua possidentes dari sibi aliquid volunt sine grandi peccato suo, unde pauper victurus erat accipiunt.
Si [r] quis viduam uxorem duxerit et postea cum filiastra sua fornicatus fuerit seu duabus sororibus nupserit aut, si qua duobus fratribus nupserit, seu cum patre et filio, tales copulationes anathematizari nec umquam amplius coniugio copulari, sed sub magna districtione fieri.
Nullus igitur proprium filium de fonte baptismatis suscipiat nec filiolam nec commatrem ducat uxorem, nec illam, cuius filium aut filiam ad confirmationem tenuerit. Ubi autem factum fuerit, separentur.
Omnibus igitur clericis foeminam secum in domibus suis habere ultra licentiam canonum firmiter fit contradictam.
Praecipimus, ut in ecclesiis aut in domibus ecclesiarum et atriis placita secularia minime fiant.
Unusquisque episcopus in sua parroechia diligenter presbyteros et clericos inquirat, unde sint et, si aliquem fugitivum invenerit, ad suum episcopum redire faciat.
Laetaniae [s] autem graeco nomine appellantur, quae latinae dicuntur rogationes. Inter laetanias autem et exhomolegisin hoc differt, quod exhomolegisin pro sola peccatorum confessione aguntur; laetaniae vero, quae iudicantur [t] propter rogandum deum et impetrandam in aliquo misericordiam eius. Sed nunc iam utrumque vocabulum sub una designatione habetur.
De clericis vero hoc statuimus, ut qui hactenus inventi sunt sive in canonico sive in monacho ordine tonsurati sine eorum voluntate, si liberi sint, ut ita permaneat. Et deinceps cavendum est, ut nullus tondatur nisi legitima aetate spontaneaque voluntate et cum licentia domini sui.
Seculum autem relinquere est, sicut Gregorius dixit, seculi voluptatibus contraire. Hinc Paulus admonet dicens: Qui emunt, tanquam non possidentes. Et qui utuntur hoc mundo, tanquam non utantur. Et Gregorius in libro pastorum: Ut videlicet sic nobis quae suppetunt exterius serviant, quatenus a supernae dilectionis studio animum non flectant.
Nullus fidelium usque affinitatis lineam, id est usque in septimam progeniem, consanguineam suam ducat uxorem, et eam quoquomodo incesti macula polluat. Si quis vero hoc scienter temerare praesumpserit si liber fuerit, bannum nostrum, id est LX solidos, fisco nostro persolvat, et insuper canonice ut incestus luat, ac publice iuxta canonicos gradus poeniteat. Si autem servus et ecclesiasticus fuerit, publice flagelletur ac decalvetur, et iuxta episcopi proprii iussionem poenitentiam publice et canonice gerat. Quod si aliquis tam liber quam servus aut ecclesiasticus et fiscalinus episcopo proprio et suo sacerdoti aut archidiacono inobediens vel contumax sive ||fol.55r|| de hoc sive de alio quolibet scelere extiterit, omnes res eius a comite et a misso dominico ei contendantur, usque dum episcopo suo obediat, ut canonice poeniteat. Quod si nec se ita correxerit et ad episcopum et canonicam poenitentiam venire distulerit, a comite comprehendatur et in carcerem sub magna erumna retrusus teneatur nec rerum suarum potestatem habeat, quousque episcopus iusserit. Quod si comes et eius minister hoc adimplere distulerint, canonice ab episcopo suo et a suo ministro excommunicetur; et usque dum haec pleniter adimpleat, semper communione catholicorum careat, usque dum ipsi episcopo humanius erga eum aliquid agere placuerit. Si vero, quod non optamus, ipse comes aut de prędictis causis aut de ipsa excommunicatione inobediens aut negligens apparuerit, honore comitatus pariter et communione careat, usque dum ambo in nostram praesentiam veniant, ut nos illum episcopali auctoritate atque imperiali metu ita corrigamus, ut caeteri timorem habeant, ne deinceps talia committere nullatenus audeant.
Incesti[u], dum in ipso detestando atque nefando scelere manent, non inter fideles christianos, sed inter gentiles aut caticuminos et energuminos habeantur, id est, cum christianis non sumant non potum, non in eodem vasculo edant aut bibant, sed soli haec faciant. Non osculentur aut salutentur ab eis. Sed si suis sacerdotibus inobedientes extiterint, et a tam nefandissimo scelere se segregare atque ad publicam poenitentiam redire noluerint, inter eos habeantur, qui spiritu periclitantur in mundo [v], et etiam inter eos de, quibus ipsa per se veritas ait: Si te non audierit, sit tibi sicut ethnicus et publicanus. Nam [w] cum fidelibus non debent orare, nec in ecclesiam intrare, sed ante ianuam ecclesiae excubare, et intrantibus in eam atque exeuntibus ex ea, vultu [x] contrito atque humiliato spiritu semper omnibus apparere usque ad satisfactionem ecclesiae et proprii episcopi canonicam reconciliationem manere, et ad pristinum incestum nunquam redire, nec secularia negotia exercere, nec placitis aut accusationibus et testimoniis interesse, sed crebris sacerdotum praecibus manusque pontificis proprii impositionibus, et eleemosinarum largitionibus atque caeterorum bonorum exhibitionibus eos purgari sanarique oportet. [y]
Quam sit extraneus a christiane fidei regula, qui se defensorem veritatis insimulat et veritatem ipsam munerum acceptione commaculat. Audiat contra se prophaetam dicentem: Pro eo, quod vendidistis argento iustum et pauperem pro calciamentis, ecce ego stridebo super vos sicut stridet plaustrum onustum foeno; et peribit fuga a veloce, et fortis non obtinebit virtutem suam, et robustus non salvabit animam suam, et robustus corde inter fortes nudus effugiet.
Nulli christianorum vel iudeorum in utroque sexu permittimus ex propinquitate sanguinis sui vel uxoris suae atque etiam virorum iuxta legem, quae in christianis est lata, usque ad septimi generis gradum connubia ducere vel incesti maculam operari. Huius igitur permixtionis inlecebra tali multabitur poena, ut separati ab invicem, et centena publice decalvati flagella suscipiant, et exilio religati, sub publica poenitentia maneant, eorumque bona ad filios, quos de praecedenti coniugio habuerint, redeant; si tamen et ipsos aut in nullo iudaice prevaricationis maculaverit noxa, aut ||fol.55v|| nulla incestivae nationis sordidaverit macula. Quod si aut nullos habuerint filios aut habitos, ut dictum est, vel iudaicus involverit error et incesti foedaverit [z] natio, tunc facultas praedictorum omnimoda in principis potestate consistat.
Quod si haeredes huiusmodi dignitatis defuerint, fisco nostro sociata deserviat. Illud tamen modis omnibus observandum fore praecipimus, ut si quis christianus vel christiana, aut iudaeus aut iudęa, noviter nuptiale festum celebrare voluerint, non aliter quam [a] cum premisso dotis titulo, quo in christianis salubri institutione praeceptum est, et sacerdotali benedictione intra sinum sanctae ecclesiae percepto, coniugium cuiquam ex his addire permittimus. Quod si absque benedictione sacerdotis quisquam christianorum et Haebreorum noviter coniugium duxerit vel solempnitatem legis pro dotali titulo in quocunque transcenderit, aut C principi solidos coactus exsolvat, aut C publice verberatus flagella suscipiat. Haec scilicet damna vel verbera sigillatim unusquisque percipiat, videlicet tam ille, qui nupsit, quam ea, quae nupta est, vel etiam consentanei parentes eorum, unusquisque pro se iacturam legis huius suscipiat.
Igitur Valentinianus, cum ita saperet sicut Niceni patres, similia profitentibus proderat, aliter vero sapientibus non erat importunus. Qui dum initio regni de urbe Constantinopolitana per Trachias properaret ad Romam, tunc episcopi recte sapientes legatum miserunt hic Paucianum episcopum quatinus dignaretur ad emendationem dogmatis esse. Is cum adisset imperatorem, et episcoporum legationem intimasset, respondens imperator ait: Mihi [b] quidem, cum unus de populo sim, fas non est, talia perscrutari. Verum sacerdotes, quibus haec cura est, apud semetipsos congregentur, ubi voluerint. Cum haec itaque respondisset princeps, in Lamsa convenerunt episcopi. Cumque duos menses tractassent, inter caetera, iuxta priores canones, episcopos eiectos atque suis rebus expoliatos sedes proprias recipere et primo sua omnia eis reddi decreverunt. Et si quis prius haec eos accusare vellet, eos periculo facere sanciverunt, iudices esse decernentes episcopos recte sapientes in ecclesiam convenientes, ubi testes essent singulorum qui dicebantur oppressi. Et reliqua.
Plurimos fratres sedibus suis pulsos et in exilio audivimus deportatos atque in locum superstitum alios substitutos. His primitus vulneribus adhibeatur medicina iustitiae, ne quisquam ita careat propriis, ut alter utatur alienis. Quem errorem ita omnes relinquant sacerdotes, ut nemini quidem perire honor debeat, sed illis, qui pro fide laboraverunt, prius cum omni privilegio suo oportet ius proprium reformari. Et reliqua.
Quicquid in sacratis deo rebus et episcopis iniuste agitur, pro sacrilegio deputabitur; quia sacra sunt et violari a quoquam non debent. Nullus enim episcoporum, dum suis fuerit rebus expoliatus aut a sede propria qualibet occasione pulsus debet accusari aut a quoquam ei potest crimen obici, priusquam integerrime restauretur. Et omnia quae||fol.56r|| ei ablata quocunque sunt ingenio legibus redintegrentur et ipse propriae sedi et pristino statui regulariter reddatur, ita ut omnes possessiones et cuncta sibi iniuste sublata atque fructus omnes ante ceptam accusationem per primates et synodi episcopos funditus restituatur. Quia hoc non solum ecclesiasticae, sed etiam seculi leges fieri docent.
Ut enim constitueretur in ecclesia, ne quisquam post alicuius criminis poenitentiam clericatum accipiat et ad clericatum redeat vel in clericatu maneat, non desperatione indulgentiae, sed rigore factum est disciplinae. Alioquin contra claves datas ecclesiae disputabitur, de quibus dictum est: Quae solveritis in terra, soluta erunt et in coelo. Sed ne forsitan etiam de caeteris criminibus spe honoris ecclesiastici animus intumescens superbe ageret pęnitentiam, severissime placuit, ut post actam de crimine damnabili poenitentiam nemo sit clericus. Ut desperatione temporalis altitudinis medicina maior et verior esset humilitatis. Nam et sanctus David de criminibus mortiferis aegit poenitentiam, et tamen in honore superstitit. Et beatum Petrum, quando amarissimas lachrymas fudit, utique dum negasse poenituit et tamen apostolus mansit. Sed non ideo supervacua putanda est posteriorum diligentia; quod ubi saluti nihil detrahebatur, humilitati aliquid addiderunt, quo salus tutius muniretur. Experti, credo, aliquorum fictas poenitentias per affectatas honorum potentias. Cogunt enim multas invenire medicinas multorum experimenta morborum.
Illam partem ecclesiasticae disciplinae, qua olim a sanctis patribus et a nobis sępe decretum est, ut nec presbyteratus gradu nec in diaconatus nec in subsequenti ordine clericorum ad aliam ecclesiam transire cuiquam sit liberum, ut integrum revoces ammonemus, ut unusquisque, non ambitione inlectus, non cupiditate seductus, non persuasione hominum depravatus, ubi ordinatus est, perseveret; ita ut si quis, sua quaerens, non quae Iesu Christi ad plebem et ad ecclesiam suam redire neglexerit, et ab honoris privilegio et a communionis vinculo habeatur extraneus.
Placuit, ut nullus temere accuset episcopum, neque a primatibus passim aut indifferenter super quibuslibet impetitionibus audiantur, dicente domino: Non suscipias vocem mendacii. Et ipsa veritas ait: Quod tibi non vis, alteri ne facias. Et reliqua. Et alibi scriptum est: Quid prodest illi suo errore non pollui, qui consensum praestat erranti? Et proculdubio contra mandata dimittit, qui habet peccatum proprium et qui sequitur alienum. Et reliqua. Sed si quis in episcopum causam habuerit, primitus eum caritative conveniat, et ei aut suam inculcet iniuriam aut eius correptionem, dicente domino: Si peccaverit in te frater tuus, vade et corripe eum inter te et ipsum solum. Si autem te non audierit, adhibe denuo duos aut tres tecum. Et reliqua. Prius ergo quam haec fiant, nemo praesumat episcopum manifeste accusare, quia nemo contra evangelium et contra apostolum aut decreta patrum facit absque periculo. Paulus quoque apostolus praecipit dicens: Seniorem ne increpaveris, sed obsecra ut patrem. Et alibi scriptum est: Si quis fidelis est, videat ne falsa aut nociva loquatur, aut cuiquam insidias ponat. Et alibi: Sapiens non est, qui nocet. Et dominus in lege: Non facias calumniam proximo tuo. Et idem: Non eris criminator aut susurro in populis. Non stabis contra sanguinem||fol.56v|| proximi tui. Leges meas custodite, ego dominus. Si haec de omnibus hominibus dicta sunt, quanto magis super episcopos sunt custodienda, de quibus salvator ait: Qui vos contristavit, me contristavit. Qui vos tangit, tangit pupillam oculi mei. Et caetera. Item: Qui facit iniuriam eis, recipiet id, quod inique gessit. Et in Daniele legitur: Confundantur omnes, qui ostendunt servis tuis mala. Confundantur in omnipotentia, et robur eorum conteratur, ut sciant quia tu es dominus deus solus et gloriosus super orbem terrarum. Et iuxta antiquae institutionis ędictum: Plus erga corrigendos agere debet benivolentia quam severitas. Plus cohortatio quam commotio. Plus caritas quam potestas. Et dominus per prophaetam monet dicens: Cohibe linguam tuam a malo, et labia tua ne loquantur malum. Deverte quoque a malo et fac bonum. Nemo enim bonum faciens alteri verbo aut facto nocere vult. Si quis haec non observaverit, hostis est animae suae. Si quidem clerici fuerint, gradu proprio decidant. Si vero laici et monachi fuerint, amplius pelli debent vel extorres fiant.
Placuit, ut si quaecumque persona contra episcopum vel actores ecclesiae se proprium crediderit habere negotium, prius ad eum recurrat caritatis studio, ut familiari colloquio commonitus ea sanare debeat, quae in quaerimoniam deducuntur. Quam rem si differre voluerit, sententiam suscipiat excommunicationis. Et reliqua.
Ut nullus episcopum apud iudices seculares accusare praesumat, sed apud summos primates.
Placuit, ut accusato, si iudicem suspectum habuerit, liceat appellare. Non oportet negari audientiam roganti.
Ut provintialis synodus retractetur per vicarios urbis Romae episcopi, si ipse decrevit.
De his, qui in accusationem maioris natu veniunt, placuit, ut episcopum nulli criminoso liceat accusare.
Si quando in causa capitali vel in causa status interpellatum fuerit, non per procuratores, sed per ipsos est agenda.
Placuit, ut a quibuscunque iudicibus ecclesiasticis ad alios iudices ecclesiasticos, ubi est maior auctoritas, fuerit provocatum, audientia non negetur.
Si quis metropolitanus episcopus, nisi quod ad suam solummodo propriam pertinet parroechiam, sine consilio et voluntate omnium provintialium episcoporum extra aliquid agere tentaverit, gradus sui periculo subiacebit et quod egerit, irritum habeatur et vacuum. Sed quicquid de comprovintialium coepiscoporum causis suarumque ecclesiarum et clericorum atque secularium necessitatibus, agere aut disponere necesse fuerit, hoc cum omnium consensu comprovintialium agatur pontificum, non aliquo dominationis fastu, sed humillima et concordi administratione, sicut dominus ait: Non veni ministrari, sed ministrare. Et alibi: Qui maior est vestrum, erit minister vester. Et reliqua. Similiter et ipsi comprovintiales episcopi cum eius consilio, nisi quantum ad proprias pertinet parroechias, agant iuxta sanctorum constituta patrum,||fol.57r|| ut uno animo, uno ore concorditer sancta glorificetur trinitas in secula.
Sancta synodus Romana dixit [c]: Haec sunt, quae deinceps propter multorum hominum insidias, qui in ecclesiam et in ecclesiasticos indifferenter seviunt viros, conservari firmissime volumus in [d] secula. Si quis episcopus ab illis accusatoribus, qui recipiendi sunt, fuerit accusatus, postquam ab eis charitative conventus fuerit, ut ipsam causam emendare debeat, et eam corrigere noluerit, non olim, sed tunc ad summos primates causa eius canonice deferatur. Qui in congruo loco infra ipsam provintiam, tempore in canonibus praefixo Nicenis, concilium canonice convocare debebunt, ita ut ab omnibus eiusdem provintiae episcopis in ea audiatur. In quam et ipse canonice convocatus, si eum aut infirmitas aut alia gravis necessitas non detinuerit, adesse debet. Quia ultra provintiae terminos accusandi ante licentia non est quam audientia rogetur. Nam si suis fuerit rebus expoliatus, quod absit, aut, quod alienum ab omnibus esse debet fidelibus, a sede propria eiectus aut in detentione aliqua a suis ovibus fuerit sequestratus, tunc canonice, antequam in pristinum restituatur honorem, et sua omnia, quae ab insidiis inimicorum suorum ei ablata fuerint, redintegrentur, nec convocari nec iudicari poterit, nisi ipse pro sua necessitate, minime tamen iudicandi, advenire sponte elegerit. Nec omnino a quoquam respondere cogetur antequam integerrime omnia, quae super suggestiones [e] inimicorum suorum amiserit, potestati eius ab honorabili concilio redintegrentur, et pręsul prius statui pristino reddatur. Et ipse, dispositis ordinatisque libere ac secure suis, tunc canonice convocatus ad tempus, synodo in legitima et canonica, veniat ad causam. Et si ita iusta videtur, accusantium propositionibus respondeat. Nam hoc summopere providendum est, ne antequam omnia haec fiant coactus respondeat; quia contentio semper vitanda est. Adimi namque episcopo episcopatum, antequam causae ius et exitus appareat, nulli christiano videri iure potest. Quod si aegrotans fuerit episcopus, aut aliqua eum gravis necessitas detinuerit, pro se legatum ad synodum mittat. Nec a communione suspendatur, cui crimen intenditur, nisi ad causam suam dicendam electorum iudicum die statuta literis evocatus minime occurrerit; hoc est, nisi alia praeoccupaverit [f] necessitas, infra spatium duorum et trium mensium et eo amplius prout causa dictaverit. Quod si ex utraque parte ad causam dicendam venerint, quia unus absque altero audiri non debet, quaerendum est in iudicio, cuius sint conversationis et [g] rectae fidei viri et qui omni suspitione careat et bona vita clareant neque infames existant. Quod si accusatorum personae in iudicio episcoporum culpabiles apparuerint ad arguendum non admittantur, nisi proprias causas, non tamen criminales et ecclesiasticas obiecerint. Infamis enim persona, ne [h] procurator potest esse nec cognitor. Absente vero adversario non audiatur accusator, nec sententia absente parte alia a iudice dicta ullam obtinebit firmitatem neque absens per alium accusare aut accusari potest, nec affinis testis admitti. Neminem ergo exhiberi de provintia ad provintiam et et [i] ad comitatum oportet nisi ad relationem iudicis, ad quem fuerit appellatum, id est auctor [k] semper rei forum [l]. Si quis autem iudicem adversum sibi senserit, vocem appellationis exhibeat, quam nulli oportet negari et reliqua.
Si quis clericus super quibuslibet criminibus pulsatus fuerit, in provintia, qua consistit ||fol.57v|| ille, qui pulsatur, suas exerat actiones; nec estimet eum accusator suus alibi aut longius pertrahendum ad iudicium. Ille vero, qui pulsatus fuerit, si iudicem suspectum habuerit, liceat appellare.
Peregrina iudicia generali sanctione prohibemus, quia indignum est, ut ab externis iudicetur, qui provintiales a se electos debet habere iudices.
Nullus metropolitanus episcopus absque caeterorum omnium comprovintialium episcoporum instantia aliquorum audiat causas eorum; quia irritae erunt. Immo nec suorum sacerdotum causas audiat absque praesentia clericorum suorum, quia irrita erit sententia episcopi, nisi praesentia clericorum confirmetur.
Placuit, ut[m] semper primo in accusatione clericorum persona, fides, conversatio et vita blasphemantium perscrutetur. Nam fides omnes actus hominis debet praecedere; quia dubius in fide, infidelis est. Nec eis omnino esse credendum, qui veritatis fidem ignorant nec rectae conversationis vitam ducunt, quoniam tales facile et indifferenter lacerant, et criminantur recte et pie viventes. Ideo suspitio eorum discutienda est primo et corrigenda.
Accusatores et accusationes, quas leges seculi non adsciscunt, et nos submovemus.
Nullus episcopus alterius parrochianum praesumat retinere aut ordinare absque eius voluntate et iudicare; quia sicut irrita erit eius ordinatio, ita et adiudicatio; quoniam censemus nullum alterius iudicis nisi sui sententia teneri. Nam qui eum ordinare non potuit, nec iudicare nullatenus poterit.
Nullus episcopus, nisi[n] canonice vocetur et in legitima synodo suo tempore apostolica auctoritate convocata, cui iussione domini et meritis beati Petri apostoli singularis congregandorum conciliorum auctoritas et sanctorum canonum ac venerandorum patrum decretis multipliciter privata tradita est potestas, super quibuslibet criminibus pulsetur, id est, iudicetur, audiatur et impetatur. Sin aliter praesumptum a quibuslibet fuerit, in vanum deducatur, quod egerint; nec inter ecclesiastica ullo modo reputabitur nec ullas habebit vires, quicquid ei obviaverit: quoniam eadem sedes, testante veritatis voce, primum primatum obtinuit. Nec prima diceretur, si aliam super se haberet. Quae etiam caput est omnium ecclesiarum, a qua omnes sumpsere originem. Primatum enim non synodalibus aut aliquibus commentis meruit institutis, sed non [o] largiente, qui ait: Tu es Petrus, et super hanc petram aedificabo ecclesiam meam. Et reliqua talia et his similia. Quibus si aliquis superbos [p] spiritu obviaverit praeceptionibus, non exeat impunitus, sed gradus sui periculo subiacebit.
Si quis putaverit se a proprio metropolitano gravari, apud primatem diocesos aut apud constantinopolitanae civitatis sedem agat iudicium. Et reliqua.
Accusationis ordinem dudum canonicis institutum decretis servare iubemus; ut si forte aliquis clericorum in civili aut criminali causa pulsatur et in discrimine capitis accersitur, non statim reus aestimetur, qui accusari potuit, ne subiectam innocentiam faciamus. Sed quisquis ille est, qui crimen intendit, in iudicium veniat, nomen rei indicet, vinculum inscriptionis arripiat, custodiat similitudinem,||fol.58r|| habita, tamen dignitatis aestimatione patiatur. Nec sibi fore noverit licentiam mentiendi, cum calumniantes ad vindictam poscat similitudo supplicii.
Placuit, ut si episcopus accusatus appellaverit Romanum pontificem, id statuendum, quod ipse censuerit.
Ut accusato et iudicato in aliqua causa episcopo liceat iterare iudicium et, si necesse fuerit aut ipse voluerit, absque ulla detentione aut impeditione Romanum adire pontificem. Et dum iterato iudicio pontifex causam suam agit, sua non privetur sede aut dignitate; quoniam dudum a sanctis patribus statutum est, ut accusati nullus usurpet sedem episcopi, Et alibi: Adimi episcopo episcopatum, antequam causae eius exitus appareat, nulli christiano videri iure potest. Et reliqua.
Placuit, ut accusatus et iudicatus a comprovintialibus in aliqua causa episcopus licenter appellet et adeat apostolicae sedis pontificem; qui aut per se aut per vicarios suos eius retractari negotium procuret. Et dum iterato iudicio pontifex causam suam agit, nullus alius in eius loco ponatur aut ordinetur episcopus; quoniam quamquam comprovintialibus episcopis accusati causam pontificis scrutari liceat, non tamen definiri inconsulto Romano pontifice permissum est, cum beato Petro apostolo non ab alio quam ipso domino dictum est: Quaecunque ligaveris super terram, erunt ligata et in coelis; et quaecunque solveris super terram, erunt soluta et in coelis.
Ut omnes episcopi, qui in quibusdam gravioribus pulsantur et criminantur causis, quoties necesse fuerit, libere apostolicam appellent sedem atque ad eam quasi ad matrem confugiant, ut ab ea, sicut semper fuit, pie fulciantur, defendantur et liberentur. Cuius dispositioni omnes maiores ecclesiasticas causas et episcoporum iudicia antiqua apostolorum eorumque successorum atque canonum auctoritas reservavit. Quoniam culpantur episcopi, qui aliter erga fratres egerint quam eiusdem sedis papae fieri placuerit; canonibus quippe iubentibus in talibus absque Romano nihil decerni pontifice, nec ad synodum episcopum convocari debere, et quicquid ex his eo inconsulto presumptum fuerit, viribus carere.
Causam Lupicini episcopi, quia sic nobis placuit, illic iubemus audiri; cui multum et sepius postulant communionem hac ratione reddidimus, quoniam cum ad nostrum iudicium provocasset, immerito eum pendente negotio a communione videbamus fuisse suspensum. Adiectum etiam illud est, quod huic temere superordinatus esse cognoscitur; qui non debuit ordinari antequam Lupicinus in praesenti positus aut confutatus aut certe confessus iuste possit subiacere sententiae; ut vacantem locum, quemadmodum disciplina ecclesiastica exigit, is qui consecrabatur acciperet. Si quae vero aliae emerserint causae, quae ad statum ecclesiarum et ad concordiam pertineant sacerdotum, illic ob timorem domini volumus, ut modo ventilentur et de componendis atque compositis omnibus ad nos relatio plena mittatur.
Imperator Valentinianus, Theodosius et Archadius AAA una cum decreto episcoporum Tratiano praefecto praetorii. Nulli egresso ad publicum disceptandi de religione et tractandi et consilii aliquid deferendi patescat occasio. Et si quis post hac casu gravi atque damnabili contra huiusmodi legem veniendum esse crediderit et ||fol.58v||insistere motu pestifecę [q] perseverationis audebit, competenti poena et digno supplicio coherceatur. Data XVI. Kl. Iulii Theodosio Augusto et Quigenio [r] consul.
Illud quod nobis propter improbitatem quorundam monachorum verbo mandasti, specialiter praedictorum patrum statuta firmantes, statuimus, ut praeter domini sacerdotes ab episcopo eiusdem videlicet loci electos, nullus audeat praedicare, sive sit monachus, sive laicus, qui cuiuslibet scientiae nomine glorietur.
Delator si quis extiterit fidelis et per delationem eius aliquis fuerit praescriptus et interfectus, placuit eum nec in fine accipere communionem. Si laevior quoque causa fuerit, intra quinquennium accipere poterit communionem. Si caticuminus fuerit, per quinquennii tempora admittatur ad baptismum.
Ut episcopi accusatores fratrum excommunicent et si emendaverint vitium, recipiant eos ad communionem, non ad clerum.
De praesidibus, qui fideles ad praesidium prosiliunt, ita placuit, ut cum promoti fuerint, literas accipiant ecclesiasticas, id est, communicatorias. Ita tamen ut in quibuscunque locis gesserint, ab episcopo eiusdem loci cura illis agatur; ut cum ceperint contra disciplinam publicam agere, tum demum a communione excludantur. Similiter et de his, qui rempublicam agere volunt.
Cassianus Velenensis episcopus dixit. Statuat gravitas vestra, ut unusquisque clericus vel laycus non communicent in alia plebe sine literis episcopi sui.
Si quis secularium tam maioris ordinis quam et inferioris peccatum egerit, et vocatus sine episcopi auctoritate ad emendationem ac poenitentiam venire distulerit, tamdiu sit ab ecclesia extorris et a catholicorum consortio sequestratus, quousque quod inlicite commisit, emendet ac reatum suum usque ad satisfactionem canonice diluat atque reconciliatione proprii episcopi diutinis praecibus indulgentiam consequatur et veniam, ecclesiaeque gremio, a cuius utero deviaverat peracta satisfactione ab eodem per satisfactionem emendatus episcopo canonice reddatur.
Ut honor et pax atque iusticia sanctae dei ecclesiae et servorum eius inlesus ab omnibus conservetur.
Ut dei sacerdotibus et ministris altaris contra canonicam auctoritatem nulla laesio a quoquam fiat.
Ut episcopi et comites concordes sint et comites eorumque ministri episcopis atque eorum ministris in omnibus adiutores existant.
Ut incendium et rapinam in nostro regno nullus faciat. Et fures et raptores fortiter constringantur, ut nonnulli sua auferre audeant, nisi gratis tribuantur aut iusto censu exigantur.
Ut pax in nostro regno secundum morem parentum nostrorum omnibus conservetur.
Ut puellam virginem vel viduam nullus rapiat nec facere volentibus consentiat.
Ut ex his singulis bannus noster persolvatur, si a quoquam frustrata haec fuerint; et fideiussores usque ad nostram praesentiam fidissimos comitibus et missis nostris horum corruptores singuli tribuant, ut iuxta romanam legem haec corrigantur.
||fol.59r||Ministri autem altaris domini vel monachi nobis placuit, ut a negotiis secularibus omnino abstineant. Multa sunt ergo negotia secularia: de his tamen pauca perstrinximus. Ad quae pertinet omnis libido, non solum in [s] immunditia carnis, sed etiam in omni carnali concupiscentia. Quicquid plus iusto appetit homo, turpe lucrum dicitur. Munera iniusta accipere et etiam dare, pro aliquo seculari conquestu praetio aliquem conducere, contentiones et lites et rixas amare, in placitis secularibus disputare, excepta defensione orphanorum aut viduarum, conductores aut procuratores esse secularium rerum, turpis verbi vel facti ioculatorem esse et iocum secularem diligere, aleas amare, ornamentum inconveniens proposito suo quaerere, in delitiis vivere velle, gulam et ebrietatem sequi, pondera iniusta et mensuras habere, negotium iniustum exercere (non tamen iustum negotium est contradicendum propter necessitates diversas, quia legimus sanctos apostolos negotiasse. Et in regula sancti Benedicti praecipitur praevidere per quorum manus negotium monasterii transeat), canes et aves sequi ad venandum, in omnibus quibuslibet sit causis superfluum esse. Ecce haec et alia his similia ministris altaris domini necnon et monachis omnino contradicimus; de quibus dicit apostolus: Nemo militans Deo implicat se negotiis secularibus.[t]
De imitatione apostolica apostolus ait: Imitatores mei estote, et observate eos, qui ita ambulant sicut habetis formam nostram. Non observetis eos, qui sunt inimici crucis Christi, quorum finis interitus, quorum deus venter est, et gloria in confusione ipsorum, qui terrena sapiunt. Nostra autem conversatio in coelis est. Sicut Hieronimus in epistola ad Galathas ait: Emulantur, ait, bene quicumque videant vel audiant esse in aliquibus gratias, dona virtutesque ipsi tales esse desiderant. Et fidem, vitam atque industriam eorum, per quae illa meruerunt, nituntur imitari, ut possint ea quoque bona emulatione digna consequi, magis quaerentes spiritalia quam carnalia, ut perseveranti gradu ad finem boni operis pervenire possint. Augustinus in libro primo de agone christianorum hanc sententiam interpretans ait: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi. Quare intelligendum est etiam ipsum apostolum in semetipso triumphasse de potestatibus huius mundi, sicut de domino dixerat, cuius se imitatorem esse profitetur. Imitemur ergo et nos illum, sicut hortatur et castigemus corpus nostrum et in servitutem redigamus, si mundum volumus vincere. Aliquando quidem suo exemplo christianos fieri imitatores iubet dicendo: Imitatores mei estote, sicut et ego Christi. Aliquando quidem de se resipiscens ad deum ad ipsius nos imitationem hortatur dicens: Estote imitatores dei, sicut filii carissimi: Iam vero demonstrans, quia nihil ita hanc imitationem pariat quam si ita vivat aliquis ut bonum eius in commune proficiat, atque universis utiliora provideat, adiunxit: Ambulate in caritate. Ideo cum dixisset, imitatores mei estote, continuo de caritate disseruit [u], quia haec praecipue victus homines deo proximos facit.
In omnibus igitur, quantum humana permittit fragilitas, decrevimus, ut canonici [v] clerici canonice vivant observantes divinae scripturae doctrinam et documenta sanctorum patrum, et nihil sine licentia episcopi sui vel magistri eorum composite agere praesumant.
||fol.59v||Si quis servum proprium sine conscientia iudicis occiderit, excommunicatione et poenitentia biennii reatum sanguinis emundabit.
Placuit ut, sicut plerumque fit, quicunque odio aut longinqua inter se lite discesserint, et ad pacem revocari diuturna intentione nequiverint, a civitatis primitiis[w] sacerdotibus arguantur. Qui si inimicitias deponere pernitiosa intentione noluerint, id [x] ecclesiae coetu iustissima excommunicatione pellantur.
Si quis intrat ecclesiam dei et sacras scripturas non audit et pro luxuria sua avertit se a communione sacramenti et in observandis ministeriis declinat constitutam regulam disciplinae, istum talem percipiendum de ecclesia catholica esse decernimus, donec poenitentiam agat et ostendat fructum poenitentiae suae, ut possit, communione [y] percepta, indulgentiam promereri.
De clericis et laicis a communione summotis ab aliis non recipiendis episcopis.
Non oportet clericos habentes adversus invicem negotia proprium episcopum relinquere et ad secularia iudicia convolare.
Si quis excommunicatus ante audientiam communicare praesumpserit, ipse in se damnationem protulit.
Si quis potentum quemlibet expoliaverit et admonente episcopo non reddiderit, excommunicetur.
Multi contra canonum constituta sic ecclesias, quas aedificaverint, postulant consecrari, ut dotem, quam eius ecclesiae contulerint, censeant ad episcopi ordinationem pertinere. Quod factum et in praeterito displicet, et in futuro prohibetur. Sed omnia secundum constitutionem antiquam ad episcopi ordinationem et potestatem pertineant.
De his, qui parroechiis in terris, vineis, mancipiis atque peculiis quaecunque fideles obtulerint, antiquorum canonum instituta serventur, et omnia in episcopi potestate consistant. De his tamen, quae in altario accesserint, tertia fideliter episcopis deferatur.
Quod in unaquaque ecclesia, cui episcopus praeest, quatuor, tam de redditibus quam de oblationibus fidelium fieri debeant portiones; ut una sit episcopi, alia clericorum, tertia pauperum, et quarta fabricis ecclesiasticis applicetur.
Ut si quis anathematis poenam parvi duxerit, etiam documento, quo se putat predium possidere [z]. Liceatque cuilibet ecclesiasticae personae vocem contradictionis adferre, et cum fructibus praeteriti temporis eadem praedia alienata reposcere.
Ut laici contemptores canonum excommunicentur, clerici honore priventur.
Cum ad caelebrandas missas [a] nomine convenitur, populus non ante discedat, quam missae solemnitas compleatur. Et ubi episcopus fuerit, benedictionem accipiant sacerdotis. Sacerdote autem verbum in ecclesia faciente, qui egressus de auditorio fuerit, excommunicetur.
Si quis eorum, qui continentiae student, absque necessitate corporea tradita in commune ieiunia et ab ecclesia custodita superbiendo dissolvit, stimulo sue cogitationis impulsus, anathema sit.
||fol.60r||Item placuit, ut etiam per solemnissimos paschales dies sacramentum corporis et sanguinis domini caticuminis non detur, nisi solitum salis: quia si fideles per illos dies sacramenta non mutant nec caticuminos oportet mutare. Quae forma etiam a publice poenitentibus omnino sequenda est.
De his, qui rebaptizati sine aliqua necessitate et tormento lapsi sunt, placuit, ut circa eos illa Nicaenae synodi statuta serventur quaedam praevaricatoribus constituta esse noscuntur; id est, ut annis septem inter caticuminos orent, et duobus inter catholicos; et postea, moderatione et clementia episcopi, fidelibus in oblatione et eucharistia communicent. Quam formam sequantur et reconfirmati.
Placuit, ut clericus, si relicto officio suo propter districtionem ad secularem fortasse confugerit, et is, ad quem recurrit solatium defensionis impenderit, cum eodem de ecclesiae communione pellatur.
Clericos scurriles et verbis turpibus ioculares ab officio detrahendos.
Clerici inter ępulas cantantes supradictae sententiae severitate coherceantur.
Clericum per creaturas iurantem acerrime obiurgandum. Si persteterit in vitio, excommunicandum.
Non oportet clericos vel laicos religiosos ante sacram horam diei tertiam inire convivia neque aliquando clericos nisi hymno dicto edere panem, et post cibos gratias auctori deo referre.
Numidius episcopus Massilanus dixit: In quibusdam locis sunt presbyteri, qui aut ignorantes simpliciter aut dissimulantes audaciter praesente et inconsulto episcopo cum pluribus in domiciliis agunt agendam, quod disciplinae incongruum esse cognoscit sanctitas vestra. Genilius episcopus dixit: Fratres et coepiscopi nostri dignae suggestioni tuae respondere propter ignorantiam non morantur. Ab universis episcopis dictum est: Quisquis presbyter inconsulto episcopo agendam in quolibet loco voluerit celebrare, ipse honori suo contrarius existat [b].
Benedictionem super plebem in ecclesia fundere aut poenitentem in ecclesia benedicere presbytero poenitus non licebit.
Quod non sit permittendum turbis electiones eorum facere, qui sunt ad sacerdotium provehendi.
Placuit, ut quicunque clerici et diaconi pro necessitatibus ecclesiarum non obtemperaverint episcopis suis, volentibus eos ad honorem ampliorem in sua ecclesia promovere, nec illic ministrent in gradu suo, unde recedere noluerunt.
Si quis consobrinam duxerit in coniugium, anathema sit. Et paulo post infert et dicit: Si quis de propria cognatione et quam cognatus habuit, duxerit uxorem, anathema sit. Et dominus in lege divina ait: Omnis homo ad proximam sanguinis sui non accedat, ut revelet turpitudinem eius. Et paulo post: Ne accedat ad uxorem eius, qui sibi affinitate coniungitur. Item unde supra: Nullus certi gradus consanguineam in coniugium accipiat, aut sibi sceleratis nuptiis desideret copulari. Item ex dictis episcoporum et imperatorum Theodosii et aliorum: In septem gradibus omnia propinquitatum nomina continentur, ultra quos nec affinitas invenitur nec successio potest amplius prorogari.
||fol.60v||Progeniem suam unumquemque usque ad septimam observare decrevimus generationem, et quandiu se agnoscunt affinitate propinquos, ad huius copulae non accedere societatem. Et in sanctis canonibus spiritu dei conditis de incestis habetur insertum: Incestis coniunctionibus nihil prorsus veniae reservamus, nisi cum adulterium separatione sanaverint. Incestos vero nullo coniugii nomine appellandos sanximus. Sed quibus inlicita coniunctio interdicitur, nisi hi sunt, quos sanctorum patrum decreta coniugio copulari prohibent, habebunt ineundi melioris coniugii libertatem.
Ut per solemnissimos paschales dies sacramentum caticuminis non detur, nec eis, qui a liminibus ecclesiae sunt exclusi, neque eis ante canonicam reconciliationem, qui publicam gerunt poenitentiam, nisi benedictione salis.
Qui convivio solo gentilium et aescis immolaticiis usi sunt, possunt ieiuniis et manus impositione purgari, ita ut deinceps ab idolotitis abstinentes sacramentorum Christi possint esse participes. Si autem aut [c] idola adoraverunt aut homicidiis et fornicationibus contaminati sunt, ad communionem eos nisi per poenitentiam publicam non oportet admitti.
Ut nullus familiaritatem extranearum mulierum praesumat habere et qui inventus fuerit, severius corrigatur.
Ut mulieres monasterium monachorum nullatenus ingrediantur.
Placuit, ut omnibus diebus post matutinas et vesperas oratio dominica a sacerdote proferatur.
Placuit, ut hi, qui sibi ipsis aut ferro aut veneno aut praecipitio aut suspendio et quolibet modo violenter inferunt mortem, nulla illis in oblatione commemoratio fiat, neque cum psalmis ad sepulturam eorum cadavera deducantur. Multi enim sibi per ignorantiam usurparunt. Similiter et de his placuit, qui pro suis sceleribus puniuntur.
Omne verbum otiosum, quod locuti fuerint homines, si reddent de eo rationem in die iudicii, multo magis damnantur noxia verba loquentes. Otiosum quippe verbum est, quod aut utilitate rectitudinis aut ratione iustae necessitatis caret. Attamen in die iudicii de eo ratio reddetur.
Qui occiderit hominem, iuxta canonicam poeniteat sanctionem, et ab ecclesia prius proiciatur; ubi prostratus in terram in cinere et cilicio in introitum et exitum populi semper iaceat humiliter postulans, ut pro se orare non dedignentur. Et hoc usque ad satisfactionem ecclesiae et sacerdotum agat, pane tantum et aqua fruens, nisi humanius erga eum episcopo agere placuerit, cuius ditionis [d] subsistit.
Quaecunque pro sartatectis ecclesiis fuerint conligata, in potestate pontificis aut presbyteri et servientium sanctorum locorum, secundum voluntatem conferentis, ad se debeant revocare. Quod si aliquis haec inde abstraxerit, rapuerit furatusve fuerit et ea fraudaverit aut vastaverit seu quocunque commento alienaverit, sciat se esse canonice excommunicatum quousque ea, quae abstulerit, studeat reformare.
Ut nullus iudex neque presbyterum neque diaconum aut clericum aut iuniorem ecclesiae sine scientia pontificis per se distringat aut condemnare praesumat.
||fol.61r||Liberti quorumcunque ingenuorum a sacerdotibus defensentur, nec ad publicum nullatenus revocentur.
Nullus ergo deinceps clericorum pro occasione necessitatis vestes faciendi, aut causa ordinandi domus extraneam mulierem in domo sua habere praesumat.
Viduas [e] a proposito discedentes viduitatis, super quibus nos consulere voluit dilectio tua, frater carissime, credo te nosse a sancto apostolo et a multis sanctis patribus, nisi convertantur, olim esse damnatas; quas et nos apostolica auctoritate damnandas et a communione fidelium atque a liminibus ecclesiae arcendas fore censemus, usquequo obediant episcopis suis et ad bonum, quod ceperunt, invite aut voluntarie revertantur. De virginibus autem non velatis, si deviaverint, a sanctae memoriae prodecessore nostro papa Innocentio taliter decretum habemus. Hae vero, quae necdum sacro velamine tectae, tamen in proposito virginali semper se simulaverunt permanere, licet velatae non fuerint, si nupserint, his agenda aliquanto tempore poenitentia est; quia sponsio earum a domino tenebatur. Si enim inter homines solet bonae fidei contractus nulla ratione dissolvi, quanto magis ista pollicitatio, quam cum deo pepigit, solvi sine vindicta non poterit. Et caetera. Nam si virgines nondum velatae taliter poenitentia publica puniuntur, et a coetu fidelium usque ad satifactionem excluduntur, quanto potius viduae, quae perfectioris aetatis et maturioris sapientiae atque consilii existunt virorumque consortio multotiens usae sunt, et velari se permiserunt, habitumque religionis assumpserunt et demum apostataverunt atque ad priorem vomitum sunt reversae, a nobis et ab omnibus fidelibus a liminibus ecclesiae et coetu fidelium usque ad satisfactionem sunt eliminandae et carceribus tradendae; qualiter, iuxta beatum apostolum Paulum, tradentes huiusmodi hominem Sathanae in interitu carnis, ut spiritus salvus sit in die domini. De talibus enim et dominus per Moysem loquitur dicens: Auferte malum de medio vestri. De quibus et prophaetam [f] ait: Laetabitur iustus, cum viderit vindictam. Manus suas lavabit in sanguine peccatoris. De talibus namque eorum similibus atque eisdem consentientibus, quia non solum qui faciunt, sed etiam, qui facientibus consentiunt, rei sunt, dominus per eundem prophaetam dominus loquitur dicens: Videbas furem, currebas cum eo, et cum adulteris portionem tuam ponebas. Et multa talia eorumque similia. Tales vero personae indubitanter adulterae esse manifestantur; quoniam, relicto immortali sponso, ad interiorem ut canes ad proprium sunt reversae vomitum, et apostatae factae, inlicita et sacrilega se contagione polluentes, viris mortalibus se conglutinaverunt: quae etiam, iuxta eundem apostolum Paulum, eo quod viduitatis propositum dimiserunt, et fidem, quam cum deo pepigerunt, frangere praesumpserunt, atque primam fidem praevaricaverunt, sunt damnandae a nobis, quae et a vobis atque a reliquis nostri [g] ordinis viris, a singulis videlicet sua in diocesi, a liminibus ecclesiae et a coetu fidelium usque ad satisfactionem, ut praedictum est, sunt eliminandę. A talium autem consortio et societate omnes fideles ab omnibus abstinere mandamus. Super quibus etiam placuit, quousque in ipso detestando et inlicito atque sacrilego carnis contubernio perseverant, ut nullus christianorum, nisi quibus proprius studio corrigendi iusserit episcopus, cum eis in quoquam communicet, aut ad domum, in qua sunt, accedat; cum quibus etiam, ut iamdictus sanctus praecipit apostolus, nulli fidelium cibum||fol.61v|| sumere licet. Quod si quis ex his quicquam attemptare aut temerare praesumpserit, pari cum eis excommunicationis sententia feriatur. Et caetera.
Ut non praesumant presbyteri decimas vendere, quae in pauperum et in [h] ecclesiarum ubi [i] dantur, sicut hactenus, mirabile dictu, in horreis veteratae ad thesaurorum cumulum, in cuius testimonio multi pauperum de manibus sacerdotum requirendi moriuntur. Sed ubi deo largiente abundaverint ad sustentationem pauperum parentum tali in tempore.
Ut presbyteri quotidie duos vel tres pauperes colligant ad lavandos pedes.
Ut presbyteri prae ordinationem suae paupertatis praedia comparantes, testamenta ecclesiis confirment. Sin aliter, ut fraudatores removeantur.
Ut presbyteri sigillatim sub dispositione episcopi in civitatibus veniant ad tractanda ministeria.
Ut doceant communicantes duabus vel tribus suspendere horis propter admixtionem cibi.
Ut sicut sine culpa panem quotidie existit, ita sine quotidiana satisfactione nullus esse debet, etiam sacerdotum et christianorum.
De his, qui sine episcopi consensu presbyteros in ecclesiis suis constituunt vel de ecclesiis eiciunt et ab episcopo et aliquolibet misso dominico admoniti obedire noluerint, ut bannum nostrum rewadiare cogantur, et per fideiussores ad placitum nostrum venire iubeantur. Et tunc nos decernamus, utrum nobis placeat, ut aut illum bannum persolvant aut aliam armiscaram sustineant.
De ecclesiis, quae inter cohaeredes divisae sunt, consideratum est, quatinus si secundum providentiam et admonitionem episcopi ipsi cohęredes eas voluerint tenere et honorare faciant. Sin autem hoc contradixerint, ut in episcopi potestate maneant, utrum eas ita consistere permittat aut reliquias exinde auferat. Et ubi ad nostrum beneficium ecclesiae pertinentes ita divisae inventae fuerint, ut describatur, et nobis renuntietur.
De ecclesiis destructis, ut episcopi et missi inquisitionem faciant, utrum per negligentiam aut impossibilitatem destructae sint. Et ubi negligentia inventa fuerit, episcopali auctoritate emendare cogantur, qui eas restaurare debuerant. Si vero per impossibilitatem contigit, ut aut plures sint, quam necesse est, aut maioris magnitudinis, quam ut ex rebus ad eas pertinentibus restaurari possint, episcopus modum inveniat, qualiter congrue emendari et consistere possint.
De uno manso ad ecclesiam dato, de quo aliqui homines contra statuta sibi servitium exigunt, quicunque pro hac causa accusatus fuerit, comes vel missi hoc, quod inde subtractum est, presbyteris cum sua lege restitui faciant.
De his, qui nonas et decimas iam per multos annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt, volumus, ut per missos nostros constringantur, ut secundum capitularem priorem solvant unius anni nonam et decimam cum sua lege, et insuper bannum nostrum. Et hoc eis denuncietur, quod quicunque hanc negligentiam iteraverit, beneficium, unde haec nona et decima persolvi debuit, amissurum se sciat. Ita enim continetur in capitulare bonae memoriae genitoris nostri in libro primo cap. CLVII: Ut qui ecclesiarum beneficia habent, nonam et decimam ex eis ecclesiae cuius res sunt ||fol.62r|| donent. Et qui tale beneficium habent, et ad medietatem laborant, ut de eorum portione proprio presbytero decimas donent. Item in capitulari nostro in libro II cap. XXI. de eadem re: De nonis quidem et decimis, unde et genitor noster et nos frequenter et in diversis placitis admonitionem fecimus, et per capitularia nostra qualiter haec observentur ordinavimus, volumus atque iubemus, ut de omni conlaborato et de vino et foeno fideliter et pleniter ab omnibus nona et decima persolvatur. De nutrimine vero pro decima, sicut hactenus consuetudo fuit, ab omnibus observetur. Si quis tamen episcoporum fuerit, qui argentum pro hoc accipere velit, in sua maneat potestate, iuxta quod ei et illi, qui hoc persolvere debet, convenerit.
Quicunque decimam abstrahit de ecclesia, ad quam per iusticiam dari debet, et eam praesumptuose et propter munera aut amicitiam et aliam quamlibet occasionem ad alteram ecclesiam dederit, a comite et a misso nostro distringatur aut eiusdem decimae quantitatem cum sua lege restituat.
De decimis, quae populus dare non vult, nisi quolibet modo ab eo redimantur, ab episcopis prohibendum est, ne fiat. Et si quis contemptor inventus fuerit, ut nec episcopum nec comitem audire velit, si noster homo fuerit, ad praesentiam nostram venire compellatur; caeteri vero distringantur, ut inviti ecclesiae restituant, qui voluntarie dare neglexerunt.
Quicumque de rebus ecclesiarum, quas in beneficium habent, restaurationes earum facere neglexerint, iuxta capitularem anteriorem, in quo de operibus ac nonis et decimis constitum [k] est, sic de illis adimpleatur, id est, in libro IIII cap XXXVIII. De opere namque et restauratione ecclesiarum consideratum est, ut de frugibus terrae et animalium nutrimine una cum aliis rebus omnibus pleniter persolvantur, ut fiat secundum praeceptum evangelicum, ubi ait: Decimas do omnium, quae possideo. Et reliqua. De opere vero et restauratione ecclesiarum comes et episcopus sive abbas una cum misso nostro, quem ipsi sibi ad hoc elegerint, considerationem faciant, ut unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum et restaurandum, quantum ipse de rebus ecclesiarum habere cognoscitur. Similiter et vassi nostri aut in commune tantum operis accipiant, quantum rerum ecclesiarum habent, et unusquisque per se iuxta quantitatem, quam ipse tenet. Aut si inter eos convenerit aut pro opere faciendo argentum donent, iuxta aestimationem operis in argento persolvant, cum quo praetio rector ecclesiae ad praedictam restaurationem operarios conducere et materiam emere possit. Et qui nonas et decimas dare neglexerit, primum quidem illas cum lege sua restituat, insuper et bannum nostrum solvat; ut ita castigatus caveat, ne sepius iterando beneficium amittat.
De illo, qui agros dominicatos propterea neglexerunt excolere, ut nonas et decimas exinde non persolvat, et alienas terras ad excolendum propter hoc accipit, volumus ut de tribus annis ipsam nonam cum sua lege persolvat. Et si quis contemptor aut comitis aut missorum nostrorum propter hoc extiterit, per fideiussores ad palatium venire compellatur.
De beneficiis destructis hoc observetur, quod in capitulare priori continetur, id est, in ||fol.62v|| libro IIII, cap. XXXVI: De eo, qui beneficium desertum fecerit. Quicunque beneficium suum occasione proprii desertum habuerit, et intra annum, postquam ei a comite et misso nostro notum factum fuerit, illud emendatum non habuerit [l], ipsum beneficium amittat.
Ut missi nostri, ubicunque malos scabinios inveniunt, eiciant, et totius populi consensu in locum eorum bonos eligant. Et cum electi fuerint, iurare faciant, ut scienter iniuste iudicare non debeant.
Ut in omni comitatu hi, qui meliores et veratiores inveniri possunt, eligantur a missis nostris ad inquisitiones faciendas et rei veritatem dicendam; et adiutores comitum sint ad iustitias faciendas.
Volumus, ut quicunque de scabinis deprehensus fuerit propter munera aut propter amicitiam et inimicitiam iniuste iudicasse, ut per fideiussores missus ad praesentiam nostram veniat. De caetero omnibus scabinis denuncietur, ne quis deinceps etiam iustum iudicium vendere praesumat.
Ut commutationes tam tempore nostro quamque genitoris nostri legitimae et rationabiles atque utiles ecclesiis factae sunt, permaneant. Ubicumque vero inutiles et incommodae atque inrationabiles factae sunt, dissolvantur; et recipiat unusquisque, quod dedit. Ubi vero mortua manus interiacet aut alia quaelibet causa, quae rationabilis esse videatur, inventa fuerit, diligenter describatur, et ad nostram noticiam perferatur.
Quicumque comprobatus fuerit de eo, quod scienter testes in periurium induxisset, sub fideiussione ad palatium nostrum venire compellatur, ut ibi cum fidelibus nostris consideremus, quid de tali homine faciendum sit.
De bonis denariis, quos populus recipere non vult, volumus, ut hoc observetur et teneatur, quod in priori capitulare nostro conscriptum est, id est, in libro quarto de eo, qui in emptione et debiti solutione denarium merum recipere non voluerit. Quicumque liber homo et in emptione vel in debiti solutione denarium merum et bene pensantem recipere noluerit, bannum nostrum, id est, LX solidos, componat. Si vero servi ecclesiastici aut fiscali nostri aut comitum aut vassallorum nostrorum hoc facere praesumpserint, LX ictibus vapulent. Et si actores nostri aut aliorum et advocati eos missis nostris et comitibus iussi praesentare noluerint, praedictum bannum, id est, LX solidos, componant. Et ad hanc constitutionem nostram adimplendam episcopi et abbates, sive reliqui, qui beneficia nostra habent, adiuvent comites in suis hominibus distringendis. Et si comites hanc nostram constitutionem neglexerint, hoc per missos nostros ad nostram noticiam perferatur.
Collectae ad male faciendum fieri omninodis prohibeantur. Et ubicunque huiusmodi praesumptiones factae fuerint, digna emendatione corrigantur. Et si per negligentiam comitis et factae sunt et inemendatae remanserunt, hoc ad nostram notitiam perferatur. Auctor vero facti, si fuerit praepositus vel advocatus ||fol.63r||sive centenarius et qualibet alia dignitate praeditus libera persona, per legalem emendationem in loco factam, sub fideiussoribus ad nostram praesentiam veniat. Multitudo vero sive de servis sive de liberis sit, legitima emendatione multetur.
De pontibus publicis destructis placuit nobis, ut hi, qui iussionem nostram in reparandis pontibus contempserunt, volumus ac iubemus, ut omnes homines nostri in nostram veniant praesentiam rationes reddere, cur nostram iussionem ausi sunt contemnere. Comites autem reddant rationem de eorum pagensibus, cur eos aut non constrinxerunt, ut hoc facerent, aut nobis nuntiare neglexerunt. Similiter et de iniustis teloneis, ubicunque accipiuntur, sciant se exinde nobis rationem reddituros.
Ut examen aquae frigidae, quod hactenus faciebant, a missis nostris omnibus interdicatur, ne ulterius fiat.
Postquam comes et pagenses de qualicumque expeditione hostili reversi fuerint, ex eo die super XL noctes sit bannus ressisus [m], quod linguateo discat scz legi [n], id est, armorum depositio, vocatur. Hoc [o] missi nostri notum faciant comitibus et populo, quod nos in omni ebdomada unum diem ad causas audiendas et iudicandas sedere volumus.
Comites autem et missi nostri magnum studium habeant, ne forte propter eorum negligentiam pauperes crucientur, et nos taedium propter eorum clamores patiamur, si nostram gratiam habere velint. Populo autem dicatur, ut caveat de aliis causis se ad nos reclamare, nisi de quibus aut missi nostri comites eis iusticias facere noluerint.
Quicumque vicarii vel alii ministri comitum tributum quod inferenda vocatur maioris prętii a populo exigere praesumpsit quam a missis bonae memoriae genitoris nostri constitutum fuit, hoc est, duos solidos pro una vacca, hoc quod iniuste supposuit atque abstulit sibique retinuit, his, quibus hoc tulit, cum sua lege restituat, et insuper fredum nostrum componat et ministerium amittat.
Quicunque propter cupiditatem rerum patrem aut matrem aut fratrem aut sororem vel nepotem vel alium propinquum suum interfecerit, haereditas interfecti ad alios suos legitimos haeredes perveniat. Interfectores vero haereditas in fiscum redigatur. Ipse vero ordinante episcopo publicae poenitentiae subdatur.
Quicunque propria uxore derelicta et sine culpa interfecta aliam duxerit, armis depositis publicam agat poenitentiam. Et si contumax fuerit, compraehendatur a comite et ferro vinciatur et in custodiam mittatur, donec ad nostram noticiam deducatur.
Quicunque res alienas cuilibet homini vendiderit et ipse homo easdem res alicui alteri dederit sive vendiderit, et ipse, qui tunc easdem res comparatas habet per malum ingenium proprio filio aut alteri cuilibet necdum legitimos annos habenti iusticiae tollendae causa tradiderit, volumus atque firmiter praecipimus, ut si pater eiusdem parvuli vixerit, ipse intret in causam rationem reddendi pro filio suo. Si autem pater mortuus est, tunc legitimus eius propinquus, qui iuste ei tutor aut defensor esse videtur, pro ipso rationem reddere compellatur. Similiter de aliis omnibus iustitiis ad eum pertinentibus; excepta sua legitima haereditate, quae ei per successionem parentum suorum legitime evenire debuit. Quod si quis hanc nostram iussionem contempserit vel neglexerit, sicut de caeteris contemptoribus, ita de eo agatur. Is vero, qui easdem res primus invasit et||fol.63v|| iniuste vendidit necnon et emptores, excepta sola persona parvuli, hoc, quod fraudulenter admiserunt, intra patriam emendare cogantur. Et postea, sicut contemptores iussionis nostrae, sub fideiussoribus ad nostram praesentiam venire compellantur. Anno foeliciter XI regni domini nostri Karoli gloriosissimi regis in mense Martio, qualiter congregatis in unum synodali consilio episcopis, abbatibus utrisque[p] inlustribus una cum comitibus secundem dei voluntatem pro causis oportunis censentur decreta.
De metropolitanis, ut episcopi suffraganei eis adiutores sint eaque erga ministerium illorum emendanda cognoscunt, libenti animo emendent atque corrigant.
De episcopis, ubi in presens episcopi ordinati non sunt, sine tarditate ordinentur.
Ut monasteria, quae sub regula fuerint, sub regula vivant. Similiter et monasteria puellarum ordinem sanctum custodiant. Et unaquaeque abbatissa in suo monasterio sine intermissione resideat.
Ut episcopi de presbyteris et clericis infra illorum parroechiam potestatem habeant secundum canones.
Ut episcopi incestuosos homines emendent et magnam diligentiam habeant[q] ad corrigendum.
Ut non liceat alterius clericum recipere nec ordinare ad aliquem gradum.
Ut homicidae et caeteri rei, qui legibus mori debent, si ad ecclesiam confugerint, non excusentur, et si se emendare noluerint, nullus ei victus detur.
De decimis, ut unusquisque suam decimam donet atque per iussionem episcopi dispensetur.
Ut latrones de infra emunitatem illi iudices in comitis placitum praesentent. Et qui hoc non fecerit, beneficium et honorem perdat. Similiter vassi nostri, si haec non adimpleverint, beneficium et honorem perdant. Et qui beneficium non habent, bannum solvant.
De eo, qui periurium fecerit, ut nullam redemptionem solvat, sed manum perdat. Quod si accusator contendere voluerit de ipso periurio, stent ad crucem. Et si iurator vicerit, lege sua accusator emendet. Hoc vero de minoribus causis observandum. De maioribus vero rebus aut de statu ingenuitatis, secundum legem custodiant.
De vindicta et iudicio in latrones facto, testimonio episcoporum, absque peccato comitis esse dicunt, ita tamen, ut absque invidia aut occasione mala nihil aliud ibi interponatur, nisi vera iusticia ad perficiendum. Quod ipse, qui per odium et malum ingenium, nisi pre iustitia faciendo, hominum punierit, honorem suum perdat, et legibus contra quem iniuste fecit, secundum poenam, quam intulit, emendet.
Ea vero, quae bonae memoriae genitor noster in suis placitis et synodis constituit, conservare volumus.
De rebus vero ecclesiarum, unde nunc censa exeunt, decimae et nonae [r] cum ipso censo solvantur. Et unde antea non exierunt, similiter nonae et decimae dentur. De casatis vero sexaginta sol. V, de triginta sol. II et dimidius, de quindecim transmissus quatuor. Et praecarię modo renoventur. Et ubi non sunt scriptae, fiat descriptio inter conventores de verbo nostro. Et qui praedicta||fol.64r|| facere noluerint, et spontanea voluntate haec tria persolvere et praecarias accipere certissime distulerint, perdant beneficia quae habebant; quae tamen ecclesia, unde erant, absque ullius contradictione vel impedimento imperpetuum sibi vindicet.
De cerariis et tabulariis ac cartelariis ita fiat, sicut tempore longo decretum est.
De sacramentis pro gildoma invicem coniurantibus, ut nemo facere praesumat. Alio vero modo [s] iurare praesumat.
De iterantibus, qui ad palatium aut aliubi pergunt, ut eos per collectam nemo sit ausus adsalire. Et nemo herbam alterius, defensionis tempore, praesumat tollere, nisi in hostem pergat, aut missus noster sit.
De teloneis, qualiter antea forbanniti fuerunt, observetur. Ut nemo tollat, nisi quod ab antiquo tempore statutum erat.
De mancipiis, ut non vendantur nisi aut in praesentia episcopi et comitis aut in praesentia archidiaconi aut centenarii aut vicedomini aut iudicis comitis, aut ante bene nota testimonia. Et ut foris marcam nemo mancipia vendat. Et qui hoc fecerit, tantas vices bannum solvat, quanta mancipia vendidit. Et si non habet praetium, in guadium pro servo semetipsum comiti non [t] donet, usque dum ipse bannum solvat.
De bruniis, ut nullus foras vestro regno vendere praesumat.
Si comes in suo ministerio iusticias non fecerit, missis nostris de suis exseniis serviat, usque dum iusticiae ibi factae fuerint. Et si vassus noster iusticias non fecerit, tunc et comes et missus noster ad ipsius casam sedeant et de suo vivant, usque iustitias faciat.
Si quis pro faida praetium recipere non vult, tunc an nostras [u] mittatur, ut nos ipsum dirigamus, ubi damnum nemini facere possit.
Simili modo, qui pro faida praetium solvere non vult et iusticiam exinde facere, in talem locem illum mittere volumus, ut pro eodem maius damnum non crescat.
De latronibus ita praecipimus observandum, ut pro prima culpa non moriatur, sed unum oculum perdat; de alia vero culpa, nasus ipsius latronis troncetur; de tertia culpa, si se non emendaverit, moriatur.
Capitulare qualiter institutum est in hoc episcoporum consensu, id est, ut unusquisque episcopus tres missas et tria psalteria, unum pro domino rege, et aliud pro exercitu Francorum, tertium pro praesenti tribulatione. Presbyter unusquisque missas tres. Monachi et monachae et canonici unusquisque psalteria tria, et biduanas omnes faciant tam episcopi quamque monachi et monachae, canonici. Sed et eorum infra casatum homines vel qui potentes sunt. Et unusquisque episcopus, abbas et abbatissa, qui hoc facere potest, libram donec [v] de argento aut valente in elemosina; mediocres vero mediam libram; minores vero sol. V. Episcopi, abbates et abbatissae pauperes famelicos IIII pro ista striccitate nutrire debeant usque ad tempora messium. Et qui tantum non possunt, iuxta quod possibilitas est, ut tres vel duos aut unum. Comites fortiores libram de argento aut valente donet in eleemosina, mediocres vero dimidiam libram, de casatis C sol. V, de L untia una. Et faciant biduanas et eorum homines atque eorum ||fol.64v|| casatus vel qui hoc facere possunt. Et qui redimere ipsam biduanam voluerit, fortiores comites untias tres, minores dicuntur XXX, minores sol. unum. Et de pauperibus famelicis, sicut scriptum est, ipsi faciant. Haec omnia, si domino placuerit, pro domno rege et exercitu francorum et pro praesente tribulatione missa sancti Ioannis sint completa.
Nullus presbyter aut diaconus vel quilibet clericus vel laicus, decimas vendere aut dare vel pignorare aut indebitare praesumat, antequam eas cum omni integritate fideliter collectas habeat, et infra septa ecclesiae, cui iure debentur, in suis utilite [w] graneis collectas habeat, et postea iuxta praeceptum proprii episcopi secundum canonicas sanctiones atque decreta beati Gelasii papae eas dispenset. Si quis autem haec parvipenderit vel infrangere tentaverit, si quidem clericus fuerit, gradus sui periculo subiacebit. Si vero monachus vel laicus fuerit, communione privetur.
Ut praevideant episcopi, ne cupiditas archidiaconorum culpas nutriat sacerdotum; quia multis modis mentitur iniquitas sibi.
Ut nullus ossa mortuorum de sepulchris audacter eiciat.
Ut unusquisque caveat iurare, quia periuri regnum dei non possidebunt sicut nec adulteri.
Ut presbyteri pauperes ordinati praedia comparantes ecclesiis confirment.
Ut sicut sine culpa nemo quotidie, ita sine quotidiana satisfactione nullus esse debet, etiam sacerdotum.
Ut doceantur communicantes duabus vel tribus se suspendere horis, propter admixtionem cibi.
Ut presbyteri sigillatim sub dispositione episcopi in civitates veniant sua ad tractanda ministeria.
Ut presbyteri quotidie duos vel tres pauperes colligant ad lavandos pedes.
Ut ulterius non praesumant presbyteri decimas vendere, quae in pauperum et ecclesiarum usibus dantur, sicut hactenus mirabile dictu horreis veteratae sunt, ad thesaurorum cumulum: in cuius rei testimonio multi pauperum de manibus sacerdotum requirendi moriuntur. Sed ubi deo largiente abundaverint, ad sustentationem pauperum parentum [x] famis tempore.
Placuit, ut quicumque clericus propter necessitatem suam alicubi ad comitatum ire voluerit, formatam ab episcopo suo accipiat. Quod si sine formata voluerit pergere, a communione removeatur. Quod si alicubi ei repentina necessitas orta fuerit ad comitatum pergendi, alliget apud episcopum loci eius ipsam necessitatem et de hoc scripta eiusdem episcopi deferat. Formatae autem, quae a primatibus vel a quibuscunque episcopis clericis propriis dantur, habeant diem paschae. Quod si adhuc eiusdem anni paschae dies incertus est, ille praecedens adiungatur, quomodo solet post consulatum in publicis gestis adscribi.
Contumaces vero clerici, prout dignitatis ordo permiserit, ab episcopis corrigantur. Et si qui prioris gradus elati superbia communionem fortasse contempserint aut ecclesiam frequentare vel officium suum implere neglexerint, peregrina eis communio tribuatur; ita ut cum eos poenitentia correxerit, rescripti in matricula, gradum ||fol.65r|| suum dignitatemque recipiant.
Clericus nequaquam praesumat apud secularem iudicem episcopo non permittente pulsari. Sed si pulsatus fuerit, non respondeat nec audiat criminale negotium in iudicio seculari proponere. Si quis vero secularium per calumniam ecclesiam aut clericum fatigare tentaverit et victus fuerit, ab ecclesiae liminibus et a catholica communione, nisi digne poenituerit, coherceatur.
Clericis sine commendaticiis epistolis episcopi sui licentia non pateat evagandi, in monachis quoque presentis sententiae forma servetur. Quod si verborum increpatione non emendaverit, etiam verberibus statuimus eum coherceri.
Presbyter aut diaconus et clericus sine antistitis sui epistolis ambulans, communionem ei nullus impendat.
Placuit, ut quicumque non communicans in propria provintia, in aliis provintiis vel transmarinis partibus ad communicandum obrepserit, iacturam communionis vel clericatus excipiat.
Sunt sane diversorum malorum patratores, quos et lex divina improbat et condemnat; pro quorum etiam diversis sceleribus et flagitiis populus fame et pestilentia flagellatur et ecclesiae status infirmatur et regnum periclitatur. Et quamquam haec in sacris eloquiis satis sint exsecrata, nos necessarium praevidimus iterum nostra ammonitione et exortatione atque prohibitione praecaveri omnino oportere; sicut sunt diversarum pollutionum patratores, quas cum masculis et pecoribus nonnulli diversissimis modis admittunt, quae incomparabilem dulcedinem piissimi creatoris ad amaritudinem provocantes, tanto gravius delinquunt, quanto contra naturam peccant. Pro quo etiam scelere igne coelesti conflagratae infernique hiatu quinque absortae sunt civitates, necnon et quadraginta et eo amplius millia stirpis Beniamineę mucrone fraterno confossa sunt. Haec porro inditia et evidentes vindictae declarant, quam detestabile et execrabile apud divinam maiestatem hoc vitium extet. Scimus enim, quoniam talium criminum patratores lex Romana, quae est omnium humanarum legum mater, igne cremari iubet. Vobis ergo omnibus terribiliter denunciamus vestrisque cunctis ac vobis famulantibus atque subditis una vobiscum sub dei districto [y] iudicio atque fidelitate nostra praecipimus ab his caveri, et haec facientibus nec verbis nec factis ullo modo consentire: quoniam qui talia agunt, apostolo pollicente, regnum dei non consequuntur. Tempus namque est multitudini pereuntis populi [z]. Quia quantoscumque vel per bona exempla [a] ad vitam coelestis patriae contrahimus vel per mala exempla ad perditionem sequentes pręimus, de tantis proculdubio ab aeterno iudice vel poenas vel praemia accepturi sumus. Si [b] enim gens nostra, sicut per istas provintias devulgatum est, et nobis in Francia et in Italia improperatur, et ab ipsis paganis improperium est, spretis legalibus connubiis, adulterando et luxuriando ad instar Sodomitanae gentis foedum vitam duxerit, de tali commixtione meretricum aestimandum est degeneres populos et ignobiles et furentes libidine fore procreandos, et ad extremum||fol.65v|| universam plebem ad deteriora et ignobiliora vergentem et novissime nec in bello seculari fortem, nec in fide stabilem et nec honorabilem hominibus nec deo amabilem esse venturam. Sicut aliis gentibus Hispaniae et Provintiae et Burgundionum populis contigit, quae sic a deo recedentes fornicatae sunt, donec iudex omnipotens talium criminum ultrices poenas per ignorantiam legis dei, et per Sarracenos venire et servire permisit. Et notandum, quod in illo scelere aliud immanum flagitium subter latet, id est, homicidium. Quia dum illę meretrices, sive monasteriales sive seculares, male conceptas soboles in peccatis genuerunt, sępe maxima ex parte occidunt; non implentes Christi ecclesias filiis adoptivis, sed tumulos corporibus, et inferos miseris animabus satiant. Absit enim, ut pro talibus pereatis et nos simul cum regno cadamus gloriaque totius regni pereat; quoniam ex praecedentibus agnovimus quae secuturis, nisi praevisa fuerint, possunt evenire. Satius est quoque nobis talibus carere quam cum his ruere regnumque et ab inimicis depopulatoribus futuro tempore annullari vel possideri. Scire enim vos cupimus, quia quicunque super his aut faciens vel libenter consentiens inventus fuerit, nos eum iuxta praedictam Romanam legem velle punire.
Quicumque propria uxore derelicta vel sine culpa interfecta aliam duxerit, armis depositis publicam agat poenitentiam. Et si contumax fuerit, comprehendatur a comite et ferro vincatur et in custodia mittatur, donec res ad nostram noticiam deducatur.
Quincunque res alienas cuilibet homini vendiderit, et ipse homo easdem res comparatas habet, per malum ingenium proprio filio aut alteri cuilibet necdum legitimos annos habenti iusticiae tollendae causa tradiderit, volumus atque firmiter praecipimus, ut si pater eiusdem parvuli vixerit, ipse intret in causam rationem reddendi pro filio. Si autem ipse pater mortuus est, tunc legitimus eius propinquus, qui iuste ei tutor aut defensor esse videtur, pro ipso rationem reddere compellatur: similiter de omnibus aliis iusticiis ad eum pertinentibus; excepta sua legitima haereditate, quae ei per successionem parentum suorum legitimae evenire debuit. Quod si quis hanc nostram iussionem contempserit vel neglexerit, sicut de cęteris contemptoribus, ita de eo agatur. Is vero, qui easdem res primus invasit et iniuste vendidit necnon et emptores, excepta sola persona parvuli, hoc quod fraudulenter admiserunt, intra patriam emendare cogantur, et postea, sicut contemptores iussionis nostrae, sub fideiussoribus ad nostram praesentiam venire compellantur.
De uno manso ad ecclesiam dato, de quo aliqui homines contra statuta sibi servitium exigunt, quicunque pro hac causa accusatus fuerit, comes vel missi hoc, quod inde subtractum est, presbyteris cum sua lege restitui faciant et quicunque de [d] uno manso ad ecclesiam dato preter ecclesiasticum exigerit servitium, episcopo vel comite distringente, hoc legibus emendet.
De his, qui nonas et decimas iam per multos annos aut ex parte aut ex toto dare neglexerunt, volumus, ut per missos nostros constringantur, ut secundum capitularem priorem||fol.66r|| solvant unius anni nonam et decimam cum sua lege, et insuper bannum nostrum. Et hoc eis denuntietur [f], quod quicunque hanc negligentiam iteraverit [g], beneficium unde haec nona et decima persolvi debuit amissurum se sciat. Ita enim continetur in capitulare bonae memoriae genitoris nostri in libro I, cap. CLVII, ut [h] none et decimae legibus rewadientur, et insuper bannus dominicus a negligente persolvatur.
Qui tale beneficium habent et ad medietatem laborant, ut de eorum portione proprio presbytero decimas donent. Item in capitulari nostro in libro II, cap. XXI. de eadem re: De nonis quidem et decimis, unde et genitor noster et nos frequenter et in diversis placitis admonitionem fecimus et per capitularia nostra haec observentur ordinavimus, volumus atque iubemus, ut de omni conlaborato et de vino et foeno pleniter et fideliter ab omnibus nona et decima persolvatur. De nutrimine vero, quod in decima dandum est, sicut hactenus consuetudo fuit, ab omnibus observetur. Si quis tamen episcoporum fuerit, qui argentum pro hac accipere velit, in sua maneat potestate, iuxta quod ei et illi, qui hoc persolvere debet, convenerit.
Quicunque decimam abstrahit de ecclesia, ad quam per iusticiam dari debet, et eam presumptiose vel propter munera aut amicitiam aut aliam quamlibet occasionem ad alteram ecclesiam dederit, a comite vel a misso nostro distringatur, ut eiusdem decimae quantitatem cum sua lege restituat.
Decimas, quae populus dare non vult nisi quo vult modo ab eo redimantur; ab episcopis prohibendum est ne fiat. Et si quis contemptor inventus fuerit, ut nec episcopum nec comitem audire velit, si noster homo fuerit, ad nostram praesentiam venire compellatur. Caeteri vero distringantur, ut inviti ecclesiae restituant, qui voluntarie dare neglexerunt.
Quicunque de rebus ecclesiarum, quas in beneficium habent, restaurationes earum facere neglexerint, iuxta capitularem anteriorem, in quo de operibus ac nonis et decimis constitutum est, sic de illis adimpleatur, id est, in libro IIII, cap. XXXVIII: De opere vero vel restauratione ecclesiarum comes et episcopus, sive abbas, una cum misso nostro, quem ipsi sibi ad hoc elegerint [m], considerationem faciant, et unusquisque eorum tantum inde accipiat ad operandum et restaurandum, quantum ipse de rebus ecclesiarum habere cognoscitur. Similiter et vassi nostri aut in commune tantum operis accipiant, quantum rerum ecclesiasticarum habent aut unusquisque per se iuxta quantitatem, quam ipse tenet. Aut si inter eos convenerit aut pro opere faciendo argentum donent, iuxta estimationem operis in argento persolvant: cum quo praetio rector ecclesiae ad praedictam restaurationem operarios conducere et materiam emere possit. Et qui nonas et decimas dare neglexerit, primum quidem illas cum lege sua restituat, insuper et bannum nostrum solvat; ut ita castigatus caveat ne, sepius iterando, beneficium amittat.
De illis, qui agros dominicatos propterea negligunt excolere aut nonas et decimas exinde non persolvant, et alienas terras ad excolendum propter hoc accipiunt, volumus, ut de tribus annis ipsam nonam et decimam cum sua lege persolvant. Et si quis contemptor aut comitis aut missorum nostrorum propter hoc extiterit,||fol.65v|| per fideiussores ad palatium venire compellatur.
Statutum est, ut ubi tempore avi nostri domini Pippini consuetudo fuit teloneum dare, ibi et in futurum detur: nam ubi noviter inceptum est, ulterius non agatur. Et ubi necesse non est fluvium aliquem ponte transmeare vel ubi navis per mediam aquam et sub ponte ierit, et ad ripam non appropinquaverit, ne ibi aliquid emptum vel venundatum fuerit, ulterius teloneum non detur. Et nemo cogat alium ad pontem ire, ubi iuxta pontem aquam transmeare potest. Et qui ulterius in talibus locis vel de his, qui ad palatium seu in hostem pergunt, teloneum exactaverit, cum sua lege ipsum teloneum reddat, et bannum nostrum, id est LX sol., componat.
Ut de rebus aecclesiarum, quae ab eis per triginta annorum spatia sine ulla interpellatione possesse sunt, testimonia non recipiantur; sed eo modo contineantur sicut ad fiscum nostrum pertinentes continere solent.
Stand: 2018-10-01