Benedict-Exzerpte in Cod. Par. lat. 12444
Zurück zur Übersicht

In seiner Dissertation hat Michael Stadelmaier bei der Beschreibung von Cod. Par. lat. 12444 (1) darauf aufmerksam gemacht, dass dort fol. 72v-74v neben pseudoisidorischen und anderen kirchenrechtlichen Stücken auch einige Kapitel aus Benedictus Levita überliefert sind.

Der Codex ist Ende 8. bis Anfang 9. Jahrhundert entstanden, die Schriftheimat ist Fleury-sur-Loire, die Provenienz Corbie. Die Nachträge, in denen sich die Benedict-Kapitel finden, sind allerdings um einiges später: Sie datieren nach Bernhard Bischoff ins 12. Jahrhundert (2).

Die Kapitel wurden fol. 72v-73r auf dem linken bzw. rechten Seitenrand (fol. 72v auch unterer Rand) eingetragen. Warum der Schreiber die Ränder von fol. 73v und 74r unbeschrieben ließ, ist unklar. Fol. 73v und 74r (Beginn einer neuen Lage) ist jedenfalls nur der Schreiber tätig, der mit den von Stadelmaier S. 99 aufgeführten Bußbücherauszügen seinen Text fortsetzt (nach dem von Stadelmaier angegebenen Abschluss des Bußbuches, der mit filii israhel endet, folgt noch c. 22 des Konzils von Orange aus dem Jahre 441 [CC 148 S. 84, 93 f.]: Si quis diaconus aut presbiter post acceptam benedictionem leviticam cum uxore sua incontinens invenitur, ab officio suo abiciatur). Die Seite ist nicht mehr ganz vollgeschrieben, es fehlen ca. fünf Zeilen. Das zeigt, dass der Vorlagetext zuende war (3). Auf der frei gebliebenen Seite 74v hat dann der Schreiber der Randeinträge von fol. 72v und 73r seine Exzerpte fortgesetzt. Die Hand, die fol. 75r (die Seite ist radiert, wie sich nicht zuletzt am unteren Viertel erkennen lässt), den Auszug aus Pseudo-Isidor und dem Constitutum Constantini geschrieben hat, ist dieselbe. Insofern gehören diese Stücke zu den vorhergehenden Randeinträgen. Fol. 75r ist nicht mehr vollgeschrieben, der ansonsten sehr engzeilig arbeitende Schreiber benötigte die letzten 5-6 Zeilen nicht mehr und zeigt dadurch an, dass er mit seinem Text fertig war.

Im Folgenden ist der gesamte Text dieser kleinen, 29 (oder, wenn man 16a und 16b jeweils als besonderes Kapitel zählen will: 30) Kapitel umfassenden Collectio wiedergegeben, obwohl es gerade mal fünf Kapitel sind, die aus Benedictus Levita stammen. Der volle Text wird deshalb geboten, weil einesteils in Einzelheiten noch über die Angaben von Stadelmaier hinauszukommen ist und weil anderenteils diese kleine Sammlung eine Einheit bildet: Sie ist von einem einzigen Schreiber am Blattrand bzw. auf einer freien Seite nachgetragen worden, und auch aus der gleichförmigen Fehlerhaftigkeit der Inskription des ersten und letzten Benedict-Zitats (EX CAPITULIS ... CONFIRMATUM) möchte ich schließen, dass hier ein und derselbe Exzerptor am Werke war.

Blickt man aufs Inhaltliche, dann ist ein dominierender Interessenschwerpunkt nicht auszumachen. Die Sammlung verrät nicht, weshalb genau diese Kapitel ausgewählt wurden, aus welchem Grund man sie zusammengestellte und wann dies geschah. Insbesondere scheint der erste Teil, in dem sich die Auszüge aus Gallischen Konzilien finden, etwas Beliebiges zu haben, die Pseudo-Isidor-Zitate im zweiten Teil legen einen gewissen Schwerpunkt auf die Primaten bzw. Erzbischöfe, die abschließenden Exzerpte aus der Konstantinischen Schenkung verraten Sinn für deren Kernpunkte: die von Konstantin dem Papst überlassenen Privilegien.

Etwas anders sieht es aus, wenn man die Benedict-Kapitel allein in den Blick nimmt. Es sind folgende:

2, 91;
3, 281 (nicht direkt aus Gregor JE 2174, wie sich aus der Inskription und vor allem aus dem Einleitungssatz erkennen lässt; zur Sache vgl. Schmitz, Über die allmähliche Verfertigung der Gedanken beim Fälschen, bes. S. 45f.);
3, 381b;
3, 382;
Mainz 852 c. 8: Nicht zu den Benedict-Stücken gehörend, aber thematisch einschlägig und aus dem Kapitularienbereich stammend, ist unten auch der Text eines angeblichen Kanons von Agde wiedergegeben.In Wirklichkeit stammt dieser auch bei Burchard von Worms 2, 84 mit der Inskription Ex concilio Hilerdense wiedergegebene Kanon aus dem Mainzer Konzil von 852 (MGH Conc. 3 S. 245 f.)
1, 36 (Schlussteil, bis auf den letzten Satz).

Inhaltlich lassen sich hier zwei ganz verschiedene Schwerpunkte ausmachen: Einmal geht es um Eherechtliches im weiteren Sinn (Impotenz des Mannes, Kindstötung und Ehebruch) und zum anderen um die Frage, wie sich angeklagte oder angeschuldigte Priester durch einen Reinigungseid von dem Verdacht, dem sie ausgesetzt sind, freischwören können. Dass hier ein Kenner am Werk war, zeigt die Zusammenstellung: Man muss schon recht gründliche Kenntnisse haben und auch Benedictus Levita gut kennen, um nicht nur den Mainzer Kanon im Repertoire zu haben, sondern auch noch auf die Verbindung von Ben. Lev. 1, 36 und 3, 281 zu kommen (Näheres dazu in meinem bereits angeführten Aufsatz). Insoweit lässt sich feststellen: Wer diese Kapitel zusammenstellte, war kein in der Materie unbeschlagener Mann, und mindestens, wenn es um Beweisfragen im Priesterprozess ging, wusste er, wo er zu suchen hatte.

Ich lasse jetzt den Text der Sammlung folgen:

Fol. 72v linker Rand Ps.-Sotherus (Decretales Pseudoisidorianae, ed. P. HINSCHIUS, 1863, S. 124, 7-12):

(1) [E]X DCR SOTHERI PAPE.

[S]acratas deo feminas [...] monachas sacra [va]sa sacratas pallas [pe]nes vos contingere [i]ncensum circa alta[..]a deferre perlatum est [...] apostolicam sedem [...]ę omnia reprehen[...]ne et vituperatione [pl]ena esse nulli recte [...]pientium dubium est. Qua [...]ter huius sanctę sedis auctori[...]te hęc omnia vobis re[...]are funditus quanto[...]s poteritis (a) [...]nsemus, et ne pestis [...]c latius divulgetur [...]omnes provintias, abster[...] quam citissime man[.]amus.
(a) folgt, aber getilgt: funditus.

Fol. 72v linker Rand Ps.-Calixt (ed. HINSCHIUS S. 143, 19-21):

(2) EX DECR [CA]LIXTI PAPE.

[...]ntentiam, fratres, quę [m]isericordiam vetat, [...]olum tenere, sed et [...]dire, refugite, quia [...]tior est misericordia omnibus [...]locaustomatibus [s]acrifitiis.

Fol. 72v linker Rand Conc. Ancyr. c. 11 (Isidori vulgata) (TURNER, EOMIA 2 S. 82):

(3) [...] ANTICYRANO CONCILIO.

[D]esponsatas puellas [...] postea ab aliis cor[..]ptas placuit erui [...]his reddi, quibus [...]erant desponsatę [...]am si eis a raptoribus [...]orem pudoris amisis[...] constiterit.

Fol. 72v linker Rand Conc. Matisc. 581-583 c. 14, erster Teil (ed. DE CLERCQ, CC 148A S. 226, 91-94):

(4) IN CONCILIO [M]ATISCONENSE.

[...]eis in cęna domini usque [...]mum pascha secundum edi[...]um bone recordationis [...]mni Childeberti regis [...]lateas aut forum quasi [..]sultationis causa [...]ambulandi licentia [...]negetur.

Fol. 72v linker Rand Conc. Autissiod. 561-605 c. 10 (ed. DE CLERCQ, CC 148A S. 266, 34-36):

(5) IN AUTISSIO[...]RENSI CONCILIO CP X.

[..]n licet super uno [.]ltario in una die [..]as missas dicere. [..]c in altario ubi episcopus [..]ssas celebraverit (a), presbiter in illa die miss[.]s dicat.
(a) dixerat statt celebraverit Ed.

Fol. 72v linker Rand Conc. Autissiod. 561-605 c. 15 (ebd. S. 267, 45):

(6) CP. XV.

[.]on licet mortuum super [m]ortuum mitti.

Fol. 72v linker bis unterer Rand Conc. Autissiod. 561-605 c. 19 (ebd. S. 267, 59-61):

(7) CP XVIIII.

[N]on licet presbitero vel diacono [...]ubdiacono accepto cibo [...]otu missas celebrare aut, dum celebrantur, in ecclesia ministrare.
Edierter Text: Non licet presbytero aut diacono aut subdiacono post accepto cibo vel poculo missas tractare aut in ecclesia, dum missae dicuntur, stare.

Fol. 72v unterer Rand Conc. Autissiod. 561-605 c. 25 (ebd. S. 268, 78f.):

(8) CP. XXV.

Non licet abbati [...]ios de baptismo habere nec monachis nec commatres habere.

Fol. 72v unterer Rand mit falscher Inskription Conc. Eliber. c. 70 (La coleccion canonica hispana 4, edd. MARTINEZ DIEZ / RODRIGUEZ, 1984, S. 265), in der Version der Hisp. Gall. August. oder eher noch Pseudoisidors, wie sich an conscio marito (keine Verschreibung!) anstelle von cum conscientia mariti erkennen lässt.

(9) IN CONCILIO CABILONENSI.

Si conscio [.]arito uxor fuerit moechata, placuit nec in finem dandam ei communionem. Si vero eam relique[...], post decem annos accipiat communionem. Si eam cum scierit adulteram aliquo tempore in domo [...]a retinuit.

Fol. 72v unterer Rand Conc. Eliber. c. 72 (La coleccion canonica hispana 4, S. 265):

(10) CP. LXXII.

Si qua vidua fuerit moechata et eundem postea habuerit maritum, [.]ost quinquennii tempus acta legitima poenitentia, placuit eam ad communionem reconciliari. Si alium [..]xerit relicto illo nec in fine dandam esse communionem.

Fol.72v unterer Rand 2, 91:

(11) EX CAPITULIS KAROLI A ZACHARIA PAPA [CO]NFIRMATUM.

Si vir et mulier coniunxerint se in matrimonio et postea dixerit mulier de viro [...] posse concumbere cum ea, si potuerit probari, quod verum sit, accipiat alium, eo quod iuxta apostolum non potuit illi [.]eddere vir suus debitum.
non (vor posse) fehlt; concumbere] nubere lectio communis.

Fol. 73r rechter Außenrand, leicht beschnitten 3, 281 (Auszug)

(12) ITEM EX EISDEM.

Allata est nobis a Ricul[...] Magontię metropo[li]tano epistola beati Gr[...]rii papae, in qua inter ce[...] continebantur hęc: "De [...] a populo accusato, s[...]ti non fuerint, teste[...] criminis illati appro[...] veritatem iusiuran[...] erit in medio. Et i[...] testem proferat de inn[...]tie sue puritate, cu[...] nuda et aperta sunt [...]. Sicque maneat in prop[...] gradu".

Fol. 73r rechter Außenrand, leicht beschnitten 3, 381b

(13) IN EISDE[...].

Mulier que dorm[...] filium suum oppresser[...] et mortuus fuerit [...] annis peniteat. V[...] eius, si in domo illa f[...], IIII. Si vero in uno lect[...], simili modo peniteat, [...]in pane et aqua. Q[...]tuor secundum quod sace[...] viderit eos posse.

Fol. 73r rechter Außenrand, leicht beschnitten 3, 382 (Amfang)

(14) IN [...].

Mulier habens vi[...], si adulteraverit [...] occulte ad confessio[...] venerit, VII ann[...] peniteat. Tres in [...]ne et aqua. De cet[...] quattuor in provi[...]tia erit sacerdotis, q[...]liter eam vidit pos[...] ciborum abstinentia imponat.

Fol. 73r rechter Außenrand, leicht beschnitten, Konzil von Mainz 852 c. 8 (siehe oben)

(15) EX CON[...] AGATENSI. CP I[...] (4)

Si presbiter pravis exem[...] mala de se suspicar[...] miserit et populus ab [...] quocumque modo constrict[...] famiam eius patefec[...] certique accusatore[.. .]fuerint, ammone[...] ab episcopo seorsum sub [...] vel III testibus. Si emendaverit, in conv[...] presbiterorum publica inc[...]patione episcopus eum amm[...]neat. Si neque sic c[...]xerit, ab offitio su[...]pensus fiat usque a[...] dignam satisfaction[...]. Si vero accusator[...] legitimi non fuerint, qui eius crimina probar[...] contenderint, tunc [...] cum VII eiusdem ordini[...], si valet, a crimine s[.] purget. Diaconus vero si [...] crimine accusatus [...] semetipsum cum trib[...] excuset.

Fol. 74v Pseudo-Clemens, Ad Iacobum fratrem domini c. 1-2, HINSCHIUS S. 31, 7-13 (bis agnovit, mit Abweichungen), dann nach einem selbstformulierten Satz (Et post - addidit) c. 28-29 S. 39, 17-25:

(16a) EX EPISTOLA CLEMENTIS PAPE AD IACOBUM FRATREM DOMINI IHEROSOLIMORUM EPISCOPUM.

In ipsis inquit diebus, quibus vitę finem sibi beatus Petrus apostolus imminere praesensit, in conventu fratrum positus apprehensa manu mea repente consurgens in auribus totius ecclesię: Audite me, fratres et conservi mei, quoniam sicut edoctus sum ab eo, qui misit me, domino et magistro meo Iesu Christo, dies mortis meę instat. Clementem hunc episcopum vobis ordino, cui soli meę praedicationis et doctrinę cathedram trado, qui mihi ab initio usque in finem comes in omnibus fuit et per hoc veritatem totius meę praedicationis agnovit.

(16b) Et post plurima documenta et instituta divini cultus et ecclesiasticarum sanctionum, quę promulgavit, hęc etiam addidit:

In illis civitatibus, in quibus olim apud ethnicos primi flamines eorum atque primi legis doctores erant, episcoporum primates poni vel patriarchas, qui reliquorum episcoporum iuditia et maiora quotiens necesse foret negotia inter se agitarent et secundum domini voluntatem, sicut constituerunt sancti apostoli, ita ut ne quis periclitaretur iniuste definirent.

In illis autem civitatibus, in quibus dudum apud praedictos ethnicos eorum erant archiflamines, quos tamen minores tenebant quam memoratos primates, archiepiscopos institui praecepit, qui non tamen primatis, sed episcoporum fruerentur nomine.

Fol. 74v Pseudo-Alexander, Ad universos orthodoxos c. 7, HINSCHIUS S. 98, 14-21, mit Auslassungen:

(17) EX DECR ALEXANDRI PAPE.

Omnis confessio quę fit ex necessitate, non est fides. Pessimum est enim de suspitione aut extorta confessione quęmque iudicare, cum magis inspector cordis sit dominus quam operis. Et potius requirit cogitationes puras et voluntates bonas quam labia mendatia.

Fol. 74v Pseudo-Alexander, Omnibus episcopis c. 13, HINSCHIUS S. 102, 27-29:

(18) EIUSDEM.

Statutum est olim, ut qui statum conturbat ecclesię ab eius liminibus arceatur. Nec cum fidelibus communicet, qui eorum bona avertit.

Fol. 74v Pseudo-Telesforus c. , HINSCHIUS S. 110, 8f. und 37-111, 1 (mit einer großen Auslassung nach celebrentur):

(19) EX DECR TELESFORI.

Nocte sancta nativitatis domini misse celebrentur. Reliquis temporibus missarum celebrationes ante horam diei tertiam minime sunt celebrandę. Quia eadem hora et dominus crucifixus est et super apostolos spiritus sanctus descendisse legitur.

Fol. 74v Pseudo-Pius c. 6, HINSCHIUS S. 117, 28f.:

(20) EX DECR PII PAPE.

Nihil prodest homini ieiunare et orare et alia religionis, nisi mens ab iniquitate revocetur et ab obtrectationibus lingua cohibeatur.

Fol. 74v Pseudo-Pius c. 9, HINSCHIUS S. 119, 4-6:

(21) IDEM.

Sicut maius peccatum est, quod in deum committitur quam quod in hominem, sic gravius est sacrilegium agere quam fornicari.

Fol. 74v Pseudo-Anicius c. 3, HINSCHIUS S. 121, 10-13:

(22) EX DECR ANICII PAPE.

Nulli archiepiscopi primates vocentur, nisi illi, qui primas tenent civitates. Quarum episcopos et successores eorum regulariter patriarchas vel primates esse constituerunt, nisi aliqua gens deinceps ad fidem converatur, cui necesse sit propter multitudinem episcoporum primatem constitui.

Fol. 74v Pseudo-Anicius c. 5, HINSCHIUS S. 122, 11-13:

(23) IDEM.

Clerici iuxta apostoli praeceptum comam non nutriant, sed desuper caput in modum sphere radant. Quia sicut in conversatione discreti debent esse, ita et in tonsura et in omni habitu discreti debent apparere.

Fol. 74v auf den letzten sieben Zeilen von unten Ben. Lev. 1, 36 (aus dem letzten Drittel)

(24) EX CAPITULIS KAROLI IMPERATORIS QUINTI LIBELLI A ZACHARIA PAPA CONFIRMATUM.

Si quis sacerdos suspitiosus aut incredibilis suo episcopo aut reliquis suis consacerdotibus vel alicui de plebe fuerit, ne in crimine aut in praedicta suspitione remaneat, cum tribus vel quinque vel septem bonis ac vicinis sacerdotibus exemplo Leonis pape vel eo amplius, si suo episcopo visum fuerit aut necesse propter tumultum populi inesse perspexerit, se sacramento coram populo super quattuor evangelia datum purgatum ecclesie reddat.

Fol. 75r, nicht Isidor, Etymologiarum lib. VI, 16, 2-4 ed. W. M. LINDSAY, sondern, wie der Einschub nisi - processerunt beweist, aus Pseudoisidor, Quo tempore actum sit Nicenum Concilium (ed. HINSCHIUS S. 254) (eine Auslassung nach convenientes).

(25) Canones generalium conciliorum a temporibus Constantini coeperunt. In praecedentibus namque annis, persecutione fervente, docendarum plebium nisi quę a romana processerunt sede minime dabatur facultas. Inde christianitas in diversas hereses scissa est, quia non erat licentia episcopis in unum convenire, nisi tempore supradicti imperatoris. Ipse enim dedit facultatem christianis libere congregari. Sob hoc etiam sancti patres in concilio Niceno de omni orbe terrarum convenientes secundum post apostolos symbolum tradiderunt.

Fol. 75r, Constitutum Constantini c. 13, ed. Horst FUHRMANN, MGH Fontes iuris Germanici antiqui 10, (1968) S.84, 188-86, 3:

(26) EX DECR CONSTANTINI IMPR.

Nosse volumus omnem populum universarum gentium ac nationum per totum orbem terrarum, construxisse nos intra palatium nostrum Lateranense salvatori nostro domino deo Iesu Christo ecclesiam a fundamentis cum baptisterio. Et duodecim nos sciatis de eius fundamentis secundum numerum XII apostolorum cophinos terrę onustatos propriis asportasse humeris; quam sacrosanctam ecclesiam caput et verticem omnium ecclesiarum universo orbe terrarum dici, coli, venerari ac praedicari sancimus, sicut per alia nostra imperialia decreta statuimus. Construximus itaque ecclesias beatorum Petri et Pauli primum apostolorum, quas auro et argento locupletaviumus, ubi et sacratissima eorum corpora aum magno honore recondentes, techas ipsorum ex electro, cui nulla fortitudo praevalet elementorum, construximus et crucem ex auro purissimo et gemmis pretiosis per singulas eorum thecas posuimus et clavis aureis condiximus, quibus pro concinnatione luminariorum possessionum praedia contulimus, et rebus diversis eas ditavimus et per nostra imperialium iussionum sacra tam in oriente quam in occidente vel etiam septentrionali et meridiana plaga, videlicet in Iudea, Grecia, Asia, Tracia, Affrica et Italia vel in diversis insulis nostram largitatem eis concessimus, ea prorsus ratione, ut per manus beatissimi patris nostri Silvestri pontificis successorumque eius omnia disponatur.

Fol. 75r, ebd. c. 16 S. 91, 249-93, 261

(27) EIUSDEM.

Decrevimus, ut venerabilis pater noster Silvester, summus pontifex, vel omnes eius successores pontifices diadema videlicet corona, quam ex capite nostro illi concessimus, ex auro purissimo et gemmis pretiosis uti debeant et eorum capite ad laudem dei pro honore beati Petri gestare. Ipse vero beatissimus papa super coronam clericatus quam gerit ad gloriam beati Petri omnino ipsa ex auro non est passus uti corona. Frigium vero candido nitore splendidam resurrectionem dominicam designans eius sacratissimo vertici manibus nostris posuimus, et tenentes frenum ęqui ipsius pro reverentia beati [folgt: beati] Petri stratoris offitium illi exhibuimus statuentes eodem frigio omnes eius successores singulariter uti in processionibus ad imitationem imperii nostri.

Fol. 75r, ebd. c. 17 S. 93, 261-94, 270

(28) Unde ut non pontificalis apex vilescat, sed magis amplius quam terreni imperii dignitas et glorię potentiam decoretur, ecce tam palatium nostrum ut praelatum est quamque Romę urbis et omnes Italię seu occidentalium regionum provintias, loca et civitates sepefato beatissimo pontifici, patri nostro Silvestro, universali papę, contradentes atque relinquentes eius vel successorum ipsius pontificum potestati et ditioni firma imperialis censura per hanc nostram divalem sacram et pracmaticum constitutum decernimus disponendam atque iuri scanctę Romanę ecclesię concedimus permanendum.

Fol. 75r, ebd. c. 18 S.94, 271-95, 1

(29) Unde congruum prospeximus, nostrum imperium et regni potestatem orientalibus transferri ac transmigrari regionibus et in bizantię provintia in optimo loco nomini nostro civitatem ędificari et nostrum illic constitui imperium. Quoniam ubi principatus sacerdotum et christianę religionis caput ab imperatore celesti constitutum est, iustum non est, ut illic imperator terrenus habeat potestatem.



(1) Michael Stadelmaier Die Collectio Sangermanensis XXI titulorum. Eine systematische Kanonessammlung der frühen Karolingerzeit. Studien und Edition (Freiburger Beiträge zur Mittelalterlichen Geschichte 16, 2004) S. 98-100.
(2) Freundliche Mitteilung von Günter Glauche, dem ich für seine Recherche herzlich danke. Die Hand dürfte aber wohl eher an den Anfang des 12. Jh. zu setzen sein.
(3) Nach Bischoff datiert diese Hand "wohl nach Mitte 9. Jh.".
(4) Abgeschnitten, vermutlich: IIII. Über das in diesem Kanon angesprochene Thema plane ich eine eigene Studie.

16.05.2006; Änderungen Juni 2009.G.Sch.